Таълим вазирлиги Ўзбекистон Республикаси

8.2-жадвал Ўқитиш мақсадлари бўйича персонални ўқитиш турлари тавсифи

(А.Я. Кибанов)

Ўқитиш мақсадлари бўйича персонални ўқитиш тури	Ўқтиш турлари тавсифи
1.Кадрларни профессионал тайёрлаш, жумладан:	«Билимлар, кўникмалар, маҳоратни ўзлаштириш ва белгиланган ишлаб чиқариш вазифаларини бажаришга йўналтирилагн мулоқот усуллари бўйича ўкитиш. Агар муайян фаолиятни амалга ошириш учун етарли малака олинган бўлса, тайёргарлик якунланган ҳисобланади. Ўқувчи ёшлар ўқитилади
1.1.Бошланғич профессионал тайёргарлик	Келгуси профессионал тайёргарлик учун пойдевор сифатида билимлар, кўникмалар, маҳоратни ва мулоқот усулларини ривожлантириш (масалан, бакалаврлар тайёрлаш)
1.2. Ихтисослашган профессионал тайёргарлик	Ихтисослашган профессионал малака олиш учун мўлжалланган. Маълум бир касбга эга бўлиш мақсадида билимлар ва қобилиятларни чуқурлаштириш (масалан, мутахассис, магистр)
2. Профессионал такомиллашув (малака ошириш), жумладан:	Уларни замонавий ишлаб чиқариш талабларига мувофиқлаштириш мақсадида, шунингдек, касбий ўсишни рағбатлантириш учун билимлар, кўникмалар, маҳоратни ва мулоқот усулларини кенгайтириш (ишлаб чиқаришда банд бўлган, амалий тажрибага эга ходимлар ўқитилади)
2.1. Профессионал билимлар ва қобилиятларни такомиллаштириш	Билимлар ва қобилиятларни замон талабларига мослаштириш, уларни фаоллаштириш ва чуқурлаштириш. Мутахассислар ўқитилади (горизонтал ҳаракатчанлик)
2.2.Хизмат бўйича кўтарилиш учун профессионал такомиллашув	Юқорироқ вазифаларни бажаришга тайёргарлик. Раҳбарлар ўқитилади (вертикал ҳаракатчанлик)
3.Профессионал қайта тайёрлаш (малака ўзгартириш)	Янги касб ва сифат жиҳатидан бошқа касбий фаолиятни ўзлаштириш учун билимлар, кўникмалар, маҳоратни ва мулоқот усулларини ўзлаштириш (ишлаб чиқаришда банд бўлганлар ёки амали иш тажрибасига эга бўгн

ишсизлар ўқитилади)»

Персонални профессионал (касбий) ўқитиш ва малакасини ошириш
йўналишлари.

1. 
   Бошланғич - ташкилотнинг ўзига хос хусусиятлари, мақсадлари ва вазифаларига мувофиқ.
   
2. 
   Ходимнинг шахсий қобилият ва кўникмалари билан лавозим йўриқномаси талаблари ўртасидаги тафовутни бартараф этиш.
   
3. 
   Малака даражасини ошириш мақсадида (ҳам умумий, ҳам хусусий). 4.Корхонанинг янги иш шароитида вазифаларни бажариш қобилиятини
   

ривожлантириш.

5. 
   Персоналнинг меҳнат фаолияти самарадорлигини ошириш.
   
6. 
   Ишлаб чиқариш ва операцияларни бажариш учун янги технологик ва услубий техникаларни ўзлаштириш мақсадида.
   
7. 
   Янги ишга ёлланган ишчиларнинг ташкилот шароитларига мослашишини соддалаштириш ва тезлаштириш.
   

Ходимлар назарий билимларни махсус курсларда ва ўқув марказларида олишади. Меҳнат қонунчилигига мувофиқ, ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда ёки таълим муассасаларида ўқиётган ходимларни иш билан машғулотлар билан бирлаштириш учун зарур шарт-шароитларни яратиши: иш вақтини қисқартириши, қўшимча ўқув таътиллари ва бошқа имтиёзлар тақдим этиши шарт.
Қайта тайёрлаш (қайта ўқитиш) ташкилот уларга мавжуд касблари бўйича лавозим тақдим этолмайдиган бўшатилаётган ходимлар, шунингдек, ташкилот эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда касбни ўзгартириш истагида бўлган шасхларнинг янги касбларни ўзлаштириши мақсадида ташкил қилинади.
Ходимларни қайта тайёрлаш жараёни қуйидагиларни кўзда тутади:

1. 
   эскирган кўникмалар ва нотўғри меҳнат усулларини бартараф қилиш;
   
2. 
   янги меҳнат усулларини ўқитиш ва мустаҳкамлаш;
   
3. 
   толиқиш уйғотмайдиган иш кўникмаларини ўзлаштириш.
   

Қайта тайёрлашдан ўтган ходимлар янги меҳнат кўникмаларини бошқа ходимлардан кўра тезроқ ўзлаштирадилар. Ҳисоб-китобларга кўра, янги муҳандис топиш ва ишга қабул қилиш харажатлари уни қайта тайёрлашга қараганда 3 баравар кўп бўларкан.
Малака ошириш – бу ходимларнинг касбий билимларини қўллаб- қувватлаш ва такомиллаштириш мақсадида асосий, базвий таълимдан кейинги ўқитишдир (юқорироқ лавозим талабларига мувофиқ ҳолга келтириш, чуқурлаштириш, кенгайтириш, ошириш).
Малака оширишнинг йўналишлари қуйидагилардан иборат:

• 
  янги комплексли вазифаларни бажаришга тайёрлаш;
  
• 
  ходимларнинг фикрлаш мослашувчанлигини ва инновацияларга мойилликни ошириш;
  
• 
  карьера пиллапояси бўйлаб ҳаракатланишга тайёрлаш;
  
• 
  янги касбларни ўзлаштириш, жумладан, меҳнатни ташкил қилишнинг лойиҳали шароитларида;
  
• 
  юқорироқ разрядга эга бўлиш ёки янги шароитлар ва техникаларга мослаштириш;
  
• 
  ташкилот персонали меҳнатини ташкил қилиш ва рағбатлантиришнинг янги шакларини ўрганиш.
  

Кадрлар малакасини ошириш алоҳида ходимлар тоифалари бўйича табақалаштирилган, қамрови бўйича комплексли, узлуксиз, индивидуал, истиқболли касбларга йўналтирилган бўлиши лозим.
Персонални бошқариш тизимида малакани ошириш шакллари қуйидагича:

1. 
   ички ва ташқи малака ошириш;
   
2. 
   уюшган ва уюшмаган малака ошириш (мустақил таълим олиш);
   
3. 
   муаммоларга йўналтирилган ёки касбий малака ошириш;
   
4. 
   стандарт ва махсус дастурлар бўйича малака ошириш;
   
5. 
   бутун персонал ёки мақсадли гуруҳлар учун малака ошириш (раҳбарлар ва мутахассислар).
   

Замонавий дастурлар кўпинча лавозим доирасидан четга чиқадиган ўқув материали беради ва ходимларда мустақил таҳлил қилиш, жамоада ишлаш, ташаббус кўрсатиш истагини ривожлантиради.
Ушбу ўқитиш шаклининг афзалликлари мослашувчан қайта алоқада, индивидуал ёндашувда, ўқитиш шаклалри хилма-хиллигида, мақсадли йўналтириш ва бошқаларда ҳисобланади.
Персонални бошқариш соҳасидаги мутахассислар кадрларни профессионал ўқитишнинг иккита асосий шаклини ажратиб кўрсатадилар:

1. 
   иш жойида ўқитиш (ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда, ички ташкилий);
   
2. 
   ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда ўқитиш (ташкилотдан ташқарида).
   

Профессионал ўқитиш туридан келиб чиқиб, фойдаланиладиган ўқитиш усуллари танлаб олинади.
Персонални ўқитиш усули – «олдиндан белгиланган вазифалар, билим олиш фаоллиги даражалари, ўқув ҳаракатлари ва кутилган натижалари билан ходимнинг ўқиш ва билим олиш фаолиятини ташкил қилишнинг дидактик мақсадларига эришишга йўналтирилган усули».
Персонални ўқитиш усуллари Кибанов А.Я., Одегов Ю.Г., Егоршин А.П., Веснин В.Р., Магура И.И., Моргунов Е.Б. ва бошқа кўплаб олимларнинг асарларида кўриб чиқилган.
Иш жойида ўқитиш (ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда) «оддий иш вазиятида олиб борилади: тингловчи машғулотни тугатгандан сўнг фойдаланадиган ҳақиқий иш қуроллари, асбоб-ускуналар, ҳужжатлар ёки материаллардан фойдаланади. Бундан таҳсил олувчи ходим қисман ишлаб чиқариш ходими деб ҳисобланади. Назарий курс таълим муассасасида, амалий машғулотлар эса фақат корхонада ўтказилиши мумкин. У ўзининг амалий йўналиши, ходимнинг ишлаб чиқариш функциялари билан бевосита боғлиқлиги билан ажралиб туради ва, қоидага кўра, янги ўрганилганни такрорлаш ва бирлаштириш учун муҳим имкониятларни беради. Ўқитишнинг ушбу шакли иш жойидаги муаммонинг аниқ баёни билан олиб борилади». Ундан қуйидаги ҳолларда фойдаланиш мақсадга мувофиқ:

• 
  ўқувчилар сони кўп бўлганда;
  
• 
  муайян амалиётга яқинлаштириш керак бўлганда;
  
• 
  бериладиган ахборот ҳажми кичик бўлганда.
  

Персонални иш жойида ўқитиш асосий усулларининг номлари ва қисқача тавсифи 8.3-жадвалда келтирилган.