Таълим вазирлиги

 
2-§. Ҳуқуқни давлат томонидан ҳимоя қилиниши. 
 
Ҳуқуқни ҳимоя қилиш давлат суд магистратлари томонидан амалга 
оширилади. Суд магистратлари низони кўриб чиқиш учун судларни ташкил 
қилиши мумкин эди. 
Рим давлатида кўриладиган ишларнинг тааллуқлилиги масаласига ҳам 
катта эътиборни қаратиб, асосий ва кўпроқ ишлар Рим шаҳрининг 
магистрлари томонидан, баъзи ҳолатларда эса фуқароларнинг фуқаролиги 
бўлган жойда ва истиқомат қилиб турган жойларида кўрилиши мумкин эди. 
Рим хусусий ҳуқуқида ҳуқуқни икки тури оммавий ва хусусий мавжуд 
бўлганлиги каби кўриладиган ишлар ҳам иккига бўлинган. 
1. Давлат манфаатларини бузилиши билан боғлиқ ишларни кўриш; 
2. Алоҳида шахсларни манфаатлари билан боғлиқ яъни ҳуқуқни бузиш 
асосида вужудга келган ишларга бўлинган. 
Қадимги даврда Римда шахслар яъни фуқаролар ўртасидаги низолар 
хусусий тартибда тарафлар томонидан тайинланган хакамлик судлари 
томонидан кўриб чиқилган. 
Республика ва принципиат даврига келиб, фуқаролик жараёни 
босқичлари иккига бўлинган. Биринчи босқич «1п 1иге» (ин юре) ва иккинчи 
босқич эса «1п шсИс^о» (ин юдицио) деб аталган. 
Биринчи босқичда магистрат бузилган ҳуқуқни суд орқали ҳимоя 
қилиши ёки ҳимоя қилиш мумкин эмаслигини аниқлайди судъяни 
тайинлайди, Ушбу ишни мазмунан кўриш билан боғлиқ бўлган ташкилий 
ишларни амалга оширади. 
Иккинчи босқичда судъя низони мазмунан кўриб чиқади ва қарор қабул 
қилади. Бу босқичда далилларга баҳо берилади ва иш мазмунан ҳал 
қилинади. 
Республика даврининг бошларида «1п 1иге» (ин юре) босқичидаги 
ишларни консуллар, кейинчалик перегринлар ўртасидаги ишларни коллегиал 
тартибда кўрувчи рекуператор суди пайдо бўлган. 
 
3-§. Легисакцион процесс. 
 
Қадимги Рим жамиятининг ўзига хос хусусиятларидан бири 
легисакцион жараённинг ҳаётта татбиқ этилиши бўлди ва энг кўп 
қўлланилган универсал характерга эга бўлган суд процессидир. 
Легисакцион процесс қадимги фуқаролик процессларидан бири бўлиб бу 

---

процесс 2 босқич !п 1иге (ин юре) ва ш шЙ1сю (ин юдицио) дан иборат 
булган. 
Биринчи босқичда ҳуқуқи бузилган шахс судда иш қўзғатиш Ҳақида 
магистратга арз қилади. Шикоят қилган шахснинг аризасини, даъвосини 
судда кўрилиши мумкинлигини кўриб чиқилади. 
Легисакцион жараён аризаларни талабларни кўриб чиқилишини турли 
шакллари бўлиб, улар қуйидагилардан ташкил топган: 
а) процессда иштирок этувчи даъвогар ва жавобгарларни аниқлаш. 
б) судья тайинлашни талаб қилиш. 
в) маълум пул миқдори ва нарсаларни талаб қилиш гаровга қўйиш ёки 
магистратга топшириб қўйиш; 
Бу процессда асосан даъвогар жавобгарни даъво қилинаётган низо ва 
унинг предмети билан таништирган. Претор томонидан тайёрланиши лозим 
бўлган формулалар учун асос яратилиши, айниқса даъвонинг объекти, унинг 
жинсий белгиларини кўрсатиш ва бошқа далилларнинг ҳозир бўлиши лозим 
бўлган. 
Даъвогар ўз даъвосини амалга ошириш учун претордан даъво 
формулаларини беришни талаб этган ва бу формулалар претор томонидан 
берилган. 
Жавобгар эса келиб даъво билан танишиш учун даъвогар билан келиш, 
претор томонидан тузилган формулаларни кўриб чиқиш, судъяни танлаш 
низони тасдиқлаш каби ҳаракатларни амалга ошириши лозим эди. 
Агар даъводаги зарарни пул миқдори қатъий белгиланган бўлса, 
жавобгар уни тўлаш ёки ишни судда кўрмаслик имкониятларини вужудга 
келтириш йўлларини ўйларди. Агар магистрат томонидан аниқланган ёки 
даъво аризаси орқали аниқланган сумма маълум бўлса, уни тўлаш — қоплаш 
учун жавобгарга мурожаат этиларди, ваҳоланки жавобгарга уни ўз розилиги 
асосида қопласа, бу низо суд процессида кўрилмасдан қолдириларди ва низо 
хал қилинган деб ҳисобланарди. 
Претор даъво предметини ва суммасини аниқлаб ёзма равишда 
даъвогарга бериб, даъвогар эса жавобгарга олган формуланинг копиясини 
ўқиб эшиттиради. Жавобгар бу формулани эшитиб, ҳеч нарса демаса у ўзини 
суд процессига ёки ишни судда кўриб чиқиш учун топширган деб 
ҳисобланарди. 
Гай Институцияларида кўрсатилганидек, суд томонидан ишни мазмунан 
кўриб чиқиш учун муддат белгилагандан кейин, улар учинчи куни судъяга 
келишлари лозим бўлган. 
Суд процесси озод, эркинлик ва оғзаки асосда амалга оширилиб, 
далилларни баҳолаш муносабатлари амалга оширилган. Далиллар бўлиб, 
гувоҳлар кўрсатмалари, воқеа жойини кўздан кечириш, ҳужжатлар ва 
қасамёд қабул қилиниши (ёки қасамёд)лар ҳисобланган. Даъвогар ўз 
даъвосини асослаш ва далиллар тақдим этиш мажбуриятини, жавобгар 
томонидан эса ўзининг эътирозини асослайдиган фактлар бўлиши ва уларни 
тақдим этилиши талаб этилган. 
Судъя бу процесс юзасидан ўртоқлари, машҳур юристлар билан 

---

маслаҳат қилиши мумкин эди, аммо ҳал қилув қарорини, вердиктни 
чиқаришда ўзи мустақил жавобгар бўларди. 
Претор суд қарорларининг ижроси учун ҳам масъул бўлиб, суд 
қарорининг айнан Рим шаҳрида ёки бошқа жавобгарнинг турар жойида 
бажарилишигини мажбурий бўлган нормалар билан бириктириб қўйиши 
мумкин эди. 
Қадимги Рим давлати суд томонидан қабул қилинган қарорлар бўйича 
имконият қилишликни билмаган, аммо суд қарорларидан норози бўлган 
преторга мурожаат қилиб, суд қарори асосида келиб чиққан юридик 
оқибатларни йўққа чиқариш ва ҳаракатни дастлабки ҳолатига келтириш, ёки 
қайтадан тиклаш каби илтимоснома ёки мурожаат қилган. Бу эса преторга 
катта имкониятларни яратиб, ҳатто бу воқеаликка ҳуқуқий нормаларни 
қўллаш мумкин эмас деб иқтисодда ҳукмрон бўлган синфнинг эркини, 
иродасини ва манфаатини кўзлаган. 
Рим хусусий ҳуқуқида воқеаликни дастлабки ҳолатига келтириш, уни 
қайтадан тиклаш реституция деб аталган. Реституцияни қўллаш қуйидаги 
ҳолларда амалга оширилган: 
а) воқеалик ёки содир этилган ҳаракат натижасида ёки вақтни ўтказиб 
юбориш асосида мулкий ёки мулкий характерга эга бўлмаган шахсий 
зарарнинг етказилиши натижасида; 
б) реституцияни талаб қилаётган шахснинг асослари бўлса (яъни 
шартномани қўрқитиш, аддаш ёки янгилишишлик ва бошқа усулларда 
тузилганлигини исботласа); 
в) ўз вақтида (кечиктирмасдан) қилинган илтимослар асосида. 
Юқоридаги кўрсатилган асослар мавжуд бўлган ҳолда, претор уларни 
асосли деб топса содир этилган ҳаракат бўйича юридик оқибатлар 
тўхтатилади ва дастлабки ҳолатига ҳамма ҳаракат қайтарилади ёки қайтадан 
тикланади. 
Рим фуқаролик процессида дастлабки вақтларда вакиллик институти 
қўлланмаган. Лекин, алоҳида ҳолларда яъни «озодлик учун, халқ учун, 
васийлик ва ҳомийлик» билан боғлиқ муносабатларда вакилликка йўл 
қўйилган. Вакилнинг Ҳаракатини ваколат берган шахс қўлл^б ~ қувватлаши 
лозим бўлган. Судълар ўз қарорларини вакилга қаратиб қабул қилганлар. 
Вакил эса ваколат берган шахсга тушунтириб, тўланиши лозим бўлган 
суммаларни тўлаш, ашёларни қайтариш каби масалаларни амалга оширган. 
Кейинчалик эса вакиллик вояга етмаган шахслар ўртасидаги 
муносабатлар, хотин —қизлар билан боғлиқ ҳаракатлар, давлат ишларини 
бажариш учун сафарга кетган шахсларнинг ўрнига, касаллик асосида ўз 
ҳуқуқларини ҳимоя қила олмаслик ёки судда қатнаша олмаслик асосида ҳам 
ишларда вакилнинг қатнашишига рухсат берилган. 
Рим фуқаролик процессида Прокуратура институти — яъни жавобгар 
номидан вакиллик қилиш расмий равишда, баъзан эса норасмий асосда 
амалга оширилган. 
Улардан ташқари вакил қилиб олинмасдан, тарафларга ёки процесс 
иштирокчиларига оғзаки равишда юридик ёрдам берувчи (аЙУОсаИ) 

---

адвокатлар ҳам қатнашган.