Таълим вазирлиги

1-§. Ҳуқуқни ҳимоя қилиш ва ўзини-ўзи ҳимоя қилиш тушунчаси 
Қадимги Рим давлатининг ҳуқуқий нормалари бошқа шахслар 
томонидан бузилган ҳуқуқларни тиклаш, яъни ҳуқуқи бузилишидан олдинги 

---

бўлган дастлабки ҳолатига қайтаришга катта эътиборни қаратган. 
Рим ҳалқи бошқа ҳалқлар каби бузилган ҳуқуқларнинг давлат органлари 
орқали, айниқса давлат судининг вужудга келишига қадар, ҳуқуқ 
бузилишларидан ўз —ўзини хдимоя қилиш институти орқали ҳимоя 
қилганлар. Улар ўз ҳуқуқларининг бузилганлигини билишгандан сўнг, энг 
аввало, ҳуқуқий муносабат иштирокчиси ўз кучи, илмий, ақлига суянган 
х,олда ҳамда бошқа хусусиятларидан фойдаланиб, ўзини ўзи ҳимоя қилишга 
киришган. Агар унинг бир ўзи томонидан бузилган ^уқуқни тиклай олмаса, 
ёки унинг кайтадан содир этилишини тўхтата олмаса, хдмда содир этилиши 
ҳолатларини йўққа чиқариш муносабатларини таъминлай олмаса бундай 
ҳолатда ўзининг оила аъзоларини ҳам кўмакка чақирганлар. 
Жамият тараққиётининг янада юқори босқичига қадам қўйиши билан 
ўзини ўзи ҳимоя қилиш институга, яъни индивидуал асосида, ёввойилик, 
варварлик усулидаги курашлар, Қаршилик кўрсатишлар ўз моҳиятини 
йўқотиб борди. Уни ўрнига интизомлилик асосида, давлат томонидан 
бузилган Ҳуқуқларни ҳимоя қилиш муносабатлари келиб чиқди, лекин бу 
муносабатларнинг тўлиқ кучга кирганига қадар, барибир ривожланган Рим 
ҳуқуқи асосида.ҳам ўзини ўзи химоя қилиш интститути мавжуд бўлиб 
қолди., 5ў .институт асосидаги харакат фақат манфаатдор бўлган шахслар 
томонидан ўз фойдаларига фавқулодда ҳолатлардагина қўлланиши лозим 
бўлган ҳаракатларни англатса, ўзини —ўзи томонидан ҳимоя қилиш 
бирданига тортиб олинган мулкни эгасига қайтарилишидек, тез орада 
бажариладиган муносабатлардан иборат бўлган. Бу муносабатлар бузилган 
ҳуқуқни тиклаш, унинг бошқа содир этилмаслигини таъминлаш ва содир 
этилган ҳолатларни йўққа чиқариш, содир этадиган ҳаракатларнинг олдини 
олиш масалаларидан иборат бўлган. 
Ўзини — ўзи бошқариш институти деганда жисмоний кучига ёки 
маънавий ақлига таянган холда ҳуқуқбузарликни тўхтатишга айтилган. 
Ўз — ўзини ҳимоя қилиш — мажбурлаб, куч ишлатшп орқали ифода 
этилишига, рухсатсиз ноқонуний асосда ҳаракатларнинг вужудга келиши 
натижасида пйдо бўлган. 
Ҳуқуқ бузилган тақдирда уни тиклаш учун куч йшлатиш, ўзбошимчалик 
асосида бузилган ҳуқуқни тиклаш Рим давлатида асосан 389 йиллардан 
бошлаб, ман этилган. 
Қарздор кредиторлардан қочмоқчи бўлса, кредитор уни орқасидан 
қувиб, куч билан қарзни тўлашга мажбур қилган хатто қарз тўланмаган 
тақдирда қарздорга илгари қўлланилган жавобгарликни қўллаши лозим 
бўлган. 
Агар зудлик билан тегишли чора кўрилмаса, оқибатда маълум —зарар 
етказиладиган бўлса ёки ўзбошимчаликни бу кўриниши кўп ноқулай бўлган 
ҳолатларни келтириб чиқарган. 
Айниқса, Император Марк Аврелей Қонунларига асосан «кредитор 
ўзининг ҳуқуқий талабини қондириш» учун қарздорнинг мулкини тортиб 
олишни, яъни узининг бузилган ҳуқуқини ўзбошимчалик асосида тиклашни 
афзал кўрган бўлса, у мулкни қайта талаб қилиб олиш ҳуқуқини тўлиқ асосда 

---

йўқотган. Кредитор, энг аввало, қарздор томонидан тўланиши ёки 
қайтарилиши лозим бўлган мулкни, ашёни аниқлаб судга мурожаат қилиши 
лозим бўлган. Ўзбошимчалик асосида бошқа шахсларнинг мулкини эгаллаб 
олиш ёки талаб қилиб олиш ҳуқуқига йўл қўйилмаган. 
Шундай қилиб ҳуқуқни ҳимоя қилиш ўзини —ўзи ҳимоя қилиш 
институга орқали давлат ва уяишт органлари томонидан ҳимоя қилиш 
муносабатларига айланди.