3-§. Бозор муносабатларини ривожлантириш ва шакллантиришда тадбиркорликнинг аҳамияти
Маъмурий буйруқбозлик шаройтидаги режалаштириш тизими хўжаликни ривожлантариш ва самарадорлигани оширишни чеклаб к лган эди. Бу ҳолатдан тез қутулиш мақсадида мамлакатимизда тадбиркорликни ривожлантириш зарурати туғилди.
«... Иқгисодий ислоҳотлар биринчи босқичининг юят муҳим вазифаси давлат мулки монополизмини тугатиш ва бу мулкни хусусийлаштириш ҳисобига укладли иқтисодиётни реал шакллантиришдан иборат эди»7.
Кўп укладли иқгисодиётни ривожлантиришда тадбиркорлик муносабатлари ҳам алоҳида ўринга эга. Чунки тадбиркорлик ривожланиши хизмат кўрсатишга, турли моллар ва маҳсулотлар ишлаб чиқаришга, бозорни кенг истеъмол моллари билан тўлдиришга сабаб бўлади.
Тадбиркорлик фаолпятига қадам қўяётган ҳар бир шахс, тадбиркорлик одоби (этикаси)га риоя қилиши керак. Тадбиркорлик одоби ўзаро тадбирли иш муносабатларида ҳалол ва соф виждонли бўлиш билан белгиланади. Чунки тадбиркор кўплаб шахслар билан турли муносабатда бўлади. Шунинг учун улар ҳалол ва соф виждонли бўлишлари лозим.
Ҳозирги пайтда мамлакатимизда тадбиркорликни янада ривожлантиришга алохида эътибор берилмокда. Чунки шу орқали иқгасодий муносабатлар ривожлантирилмокда, қўшма корхоналар ва кичик корхоналар ташкил қилинмоқца.
Агар биз бозор иқгисодиёти муносабатларига мос келадиган касбларни пухта эгалласак, бозор муносабатларининг шаклланишини ҳам тез ҳал эта оламиз.
Бунга мисол сифатида дастлабки тадбиркорликни олейлик. Бу чакана савдо, умумий овқатланиш ва маиший хизмат соҳаларидаги тадбиркорлик бўлиб, натижада бозоримиз кўплаб моллар билан тўлдирилди. Ҳозирги пайтда ички бозоримиз барқарорлашиб турганлигида ҳам тадбиркорликнинг ўрни борлигини изоҳлашга ҳожат йўқ.
Тадбиркор учун энг муҳими тадбиркорликнинг шаклларини тўғри танлай билиш. Шундай қилингандагана тадбиркорлик муносабатлари риюжланади ва барқарорлашади.
Бу соҳанингривожланишида Президентимизнинг 1995 йил 5 январда имзо чеккан «Хусусий тадбиркорликда ташаббус кўрсатиш ва уни рагбатлантириш тўғрисвда»ги Фармони8 муҳим аҳамиятга эга бўлди. Фармоннинг биринчи бацдида таъкидланганидек, аввало давлат корхонаси билан хусусий корхоналарнинг мавқеи тенглаштирилди. Бу дегани - хусусий корхоналарга иккинчи даражали сифатда қарашларга чек қўйилди. Кичик корхона тузмоқчи бўлган шахсларга жуда қулай имкошят яратшшб, тадбиркор турли хилдаги кераксиз ҳужжатларни аўплаш каби синовлардан қутилди.
Тадбиркор қайси фаолият тури билан шуғулланишидан қатьий назар, унинг аризаси олинган кундан бошлаб уч кун муддат ичида рўйхатдан ўтказилиб, рухсат берилиши мазкур Фармоннинг 2-бандида кўрсатилди.
Бундан ташқари мамлакатимизда «Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришга кўмаклашувчи жамгарма» (Бизнес фонд) ташкил этилганлиги ҳам тадбиркорлик фаолиятини бирмунча енгиллаштирди9. Ушбу жамғарма иш бошламоқчи бўлган ва ёрдамга муҳгож тадбиркорларнинг банкдан қарз олишига ёрдам беради. Бунинг учун уни тадбиркорлик фаолиятининг келгусида қандай самара бериши ва яшаб турган жойида бунга имкониятлар мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги тўғрисида маълумот тақцим этишлари зарур.
Юқорида тадбиркорликнинг турли соҳалари ҳақида гапириб ўтдик, улардан бири чорвачилик соҳасидаги тадбиркорликдир. У билан шугулланаётган тадбиркор олдида жуда кўп қийинчиликлар ва муаммолар мавжуд эди. Уларни ҳал этишда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махдсамасининг 1995 йил 24 мартдаги «Чорвачиликни хусусийлаштириш, давом эттириш ва хусусий тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари тўгрисидаии қарори айни муддао бўлди. Унда:
- чорва моллари, бинолар ва асбоб-анжомларни танлов, кимсшди савдоси асосида сотиш;
- ер майдонларини умрбод эгалик қилиш учун янги мулкдорларга сотиш;
- чорва моллари ва бошқа мулк қийматини тўлаш мудцатини узайт ириш тартибини ишлаб чиқиш кўзда тутилган эди.
Шу билан бирга унда хусусий фермерларга озуқа етиштириш учун ер ажратилиши, фермерлар, деҳқон хўжаликлари ва аҳолининг шахсий ёрдамчи хўжаликларида маҳсулдор моллар подасини мунтазам янгилаб бориш мақсадида наслчилик заводлари ва хўжаликларини аниқпаш вазифаси ҳам белгиланди. Бу эса хусусий фермерлар фаолиятини ривожлантириш ва келгусида наслдор молларни етиштаришнинг мухим омили хисобланади.
Шунингдек, фермерлар фаолияти учун маблағлар ажратиш ва ҳисобот-статистика ишлари йўлга қўйилиши лозимлиги кўрсатиб ўтилди.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, мамлакатамизда ташкил этилган тадбиркорлик тизимини ривожлантириш учун барча зарурий чора-тадбирлар кўрилмоқца. Бу эса ўз навбатида товар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишни янада ривожлантириб боришга, шу асосда бозорни турли моллар билан тўлдиришга, нарх-навонинг арзонлашувига, аҳоли турмуш тарзининг яхшиланишига олиб келади.
