Talim vazirligi

Asalarilarning qorni. Ishchi va ona asalarilarning qorni tashqi ko’rinishidan bir-biridan farq qiladigan oltita, erkak arida esa yettita halqa yoki segmentdan tashkil topgan. Oltita asosiy halqadan tashqari, birinchi qorin halqasi (oraliq segment) ko’krak bo’limiga kirib turadi.
Shuning uchun ko’krak va qorinni ajratib turadigan bog’lagich aslida birinchi va ikkinchi qorin segmenti o’rtasidagi chegara hisoblanadi .
Qorinning orqa segmentlari tagida (sakkizinchi) rudimentar segment bo’lib, u ikkita plastinka va stigmalardan iborat. Qarinning har bir segmenti ikkita yarim ketgan halqadan tashkil topgan bo’lib, kattarog’i orqa yarim halqa yoki tergit, kichikrog’i sternit deb ataladi. Bu ikkita yarim halqalar ingichka xitin parda yordamida bir-biriga birikadi. Har bir qorin halqasi ham qo’shni halqa bilan shunday xitin parda yordamida bog’lanib turadi va o’z navbatida oldingi halqa ta-giga biroz kirgan bo’ladi. U qorinning eniga va buyiga kengayishiga imkon beradi. Qorin hajmining kattalashishi biologik ahamiyatga asalarilarning qornida asosan ovqat hazm qilish organlari joylashgan, erkak va ona arilarda asa qorinning ko’p qismini jinsiy a’zolar egallagan («Jinsiy apparat» ga qarang). Asal jirildoni nektar, asal va suv bilan to’lganda, uning hajmi kattalashishi, qish buyi asalarining orqa ichagi chiqindi bilan to’lishi qornining kattalashishiga sabab bo’ladi. Endigina uyadan chiqqan ona arining qorni uzunchoq bo’lib ko’rinadi, chunki u metamorfozdan keyin darrov ichagini chikindidan bushatib ulgurmaydi.
Asalarilar qorni yordamida nafas olish harakatlarini bajaradi. Uchib kelib arixona oldiga qo’yilgan taxtaga qo’ngan asalarini kuzatganda buni kurish mumkin: uning qorin halqalari ichkariga, bir-birining tagiga kirib-chiqib turadi. Qorinning nafas olish harakatlari bir segmentning tergit va sternit muskullar qo’shni segmentning tergit va sternit muskullari bilan birikkanligi tufayli amalga oshadi. Oxirgi qorin segmentlari orasida nishi, anal teshigi va jinsiy teshik joylashgan. Tanacha birinchi qorin segmentining orqa qismi bilan ikkinchi qorin segmentining oldingi qismidan tuzilgan. qorinning tanacha yordamida ko’krak bo’limi bilan birikishi, tergit va sternitlarning bir-biri bilan birikish xususiyatlari asalari tanasining egiluvchan bo’lishi, bu esa ishchi asalarilar bajaradigan ko’p murakkab funksiyalarni amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitdir.
Erkak asalari quyidagi elgilari bilan farq qiladi: qornining orqa tomonida yettinchi tergit yaqqol ko’rinib turadi (birinchi segmentni xisoblamaganda), chunki u ko’krak bo’limiga kiradi va bu segmentning sternitlari faqat biqin tomondan kichik plastinka shaklida ko’rinadi, sakkizinchi tergit kuchsiz xitinlashgan, yaxshi rivojlanmagan, lekin sterniti rivojlangan bo’lib, ikki juft plastinkasi bor. Bu plastinkalar orasida jinsiy teshik bor. Juftlashish vaqtida erkak asalarining qo’shilish organi shu ikki plastinka orasidan tashqariga ag’dariladi.
Ishchi asalarilar 3—6-sternitlarida (qorin yarim halqalarida) ikkitadan ingichka yuzasini yupqa plastinkaga o’xshagan mum qoplagan ochiq rangli xitin uchastka bulib, ular mum oynachalar deb ataladi, Mum oynachalarning tagida (ichki tomonida) shakli o’zgargan teri osti hujayralari bo’lib, ular mum ajratish xususiyatiga ega.
Asalarilar katakdan chiqqan dastlabki kunlarda mum bezlari hali yaxshi rivojlanmagan bo’ladi. Ular 12— 18 kunlik bo’lganda mum bezlari yaxshi rivojlanadi va uzunligi 50—60 mikronga yetadi. Dastlabki kunlarda esa 30 mikron bo’ladi. Tabiatda nektar va gulchang ko’p bo’lgan faslda asalarilar intensiv mum ajratadi va mumdan in quradi. Bu davrda mum ajratish bezlari eng yaxshi rivojlangan bo’ladi. Mum bezlarining rivojlanishi faqat asalarining yoshiga emas, balki fasl almashishlariga ham bog’liq. Masalan, kuzda yosh asalarilarning ham mum ajratish bezlari bahordagiga nisbatan ancha sust ishlaydi. Bahorda mum bezlari ancha rivojlangan bo’ladi. Yoshi kattaroq asalarilarda mum bezlari bora-bora kichrayib boradi. Qari asalarilarda sun’iy yo’l bilan mum ajratishni kuchaytirish mumkin, lekin ko’p energiya sarflanishi tufayli ularning organizmi tez charchab qoladi.
Mum bezlari rivojlangan sari ichida bo’shliqlar hosil bo’ladi. Ularda suyuq holdagi mum bo’lib, u xitindagi mum oynachalarning mayda teshikchalaridan oynacha yuziga sizib chiqadi va bu yerda yupqa tangacha shaklida qotib qoladi. Yozga yaqin mum tangachaning og’irligi 25 mg keladi, 1 kilogrammida esa 4000 000 ta mum tangacha bo’ladi. Ba’zan mum tangachalar ishchi asalarilarning pastki yarim halqalari orasida ham ko’rinadi. Erkak va ona arilarda mum oynachalar bo’l-maydi, ularning mum bezlari ham rivojlanmaydi.
In qurishda asalarilar girlyand hosil qiladi. Girlyandlar ichida temperatura 36°gacha ko’tariladi. Girlyandda osilib turgan ayrim asalarilar mum ajrata bosh-laydi, u mum oynachalar yuzida qotib qoladi.
Mum plastinkalar orqa oyoqlaridagi cho’tkalar yordamida mum oynachalardan kirib olinadi va oldingi oyoq hamda ustki jag’ yordamida og’iz apparatiga yuboriladi va in qurish uchun ishlatiladi.
Amaliy asalarichilikda mum ajratishning ba’zi bir fiziologik xususiyatlarini hisobga olish kerak:
a) mum ajratish uchun oila nektar bilan ta’minlanib turishi kerak, chunki asal ishlab chistaradigan asalari nektarning bir qismigini o’zi iste’mol qiladi. Demak, oziq bilan qancha yaxshi ta’minlansa, shuncha tez mum ajratar ekan;
b) mum ajratish unumli borishi uchun asalarilar perga, ya’ni gulchangdan maxsus usulda qayta ishlangan suyuqlik bilan yaxshi taminlanishi kerak. Perga tarkibida oqsil moddalar bo’lib, ular mum ishlab chiqarayotgan ishchi asalarilar sarflagan energiyani tiklash uchun zarur. Mum tarkibida oqsil bo’lmaydi. Tajribalardan ma’lum bo’lishicha, mum ishlab chiqaradigan ishchi asalarilar tanasida oqsil moddalar ancha kamayib ketadi;
d) asalari normal holda mum ajratishi uchun oziqlanish sharoitidan tashqari, uyada in qurishi uchun bo’sh joy bo’lishi kerak. In bilan to’lgan ramkalar joylashtirilgan uyada mum ajratish deyarli tuxtaydi;
g) mum ajratish, in qurish tez borishi uchun uyada temperatura 36° dan past bo’lmasligi kerak Bahorgi salqin kunlarda (masalan, daraxtlar gullagan davrda) yaxshi isitiladigan uyalarda va katta asalari oilalarida temperaturani shu darajada saqlash mumkin. Paxtachilik zonalarida temperatura 40° dan oshganda mumdan in qurish to’xtaydi.