Таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

3 –БЎЛИМ. КОРХОНАДА МЕҲНАТ УНУМДОРЛИГИНИ АНИҚЛАШ

Ижтимоий меҳнат унумдорлиги моддий ишлаб чиқаришда банд бўлган битта ишловчига тўғри келадиган миллий даромад ўлчови билан баҳоланади. Ҳисоб-китобларни абсолют ва нисбий ўлчовларда амалга ошириш мумкин.

Мисол: Ўтган даврда миллий даромад 19% ошди; моддий ишлаб чиқаришда бандлар сони -2,3% ошди. Ижтимоий меҳнат унумдорлигини ўсиши 16,3% бўлган.

1,19
( ------- - 1,0) * 100

1,023
Индувидуал меҳнат унумдорлиги ( Пт) вақт бирлигида (соат, смена, ой, квартал, йил) ишлаб чиқарилган маҳсулот сони (ишлар ҳажми) билан ўлчанади, иш ёки маҳсулот бирлигини ишлаб чиқариш учун сарфланган вақт орқали (киши-соат, киши-смена) аниқланади. Биринчи ҳолатда меҳнат унумдорлиги маҳсулот ишлаб чиқаришни ўзгаришини, иккинчисида эса-маҳсулот меҳнат сарфини билдиради. Биринчи ва иккинчи кўрсаткичлар ўртасида тескари пропорционал боғлиқлик мавжуд.
Мисол: Режа бўйича маҳсулот ҳажми 2000 дона, ҳисобот бўйича 2200 дона, меҳнат сарфлари режа бўйича 400 киши-смена, ҳақиқатда 423 киши-смена. Меҳнат унумдорлиги ўсишини ишлаб чиқариш ва меҳнат сарфи бўйича ҳисоблаш керак.
Меҳнат унумдорлигининг ўсиши 1 киши-сменадаги маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўзгариши бўйича режага нисбатан 104% ни ташкил қилган.
2200 2000
( -------- : ------- = 1,04)
400 400

Маҳсулот меҳнат сарфи 3,85 % га нисбатан

423 400

(-------- : ------- = 0,9615)
2200 2000
Меҳнат сарфининг пасайиши бўйича ўлчанган меҳнат унумдорлигининг ўсиши ўша 4 % ни ташкил қилган.
400 423
(1: 0,9615 = 1,04 ёки ------ : ------ = 1,04)

2000. 
      2200
      

Амалий ҳисоб-китобларда меҳнат унумдорлиги ўзгариши индекси (Iму) меҳнат сарфи индексига тескари ўлчов сифатида аниқланади ва акси


I_MY= 1: Iт ва Iт = 1:I_MY


Фоизлардаги ҳисоб-китобларда (а- меҳнат унумдорлиги, в-меҳнат сарфи) қуйидагилардан фойдаланилади:


В х 100 а х 100
а =-----------; В = ---------;
100- в 100 + а

Вақт бирлигида маҳсулот ишлаб чиқариш ҳам маҳсулот ҳажми каби кўрсаткичларда: натурал, шартли- натурал, меҳнат ва қиймат бирликларида ўлчанади. Ҳисоб- китобларни амалга оширишда қуйидагиларга эътибор бериш зарур:
Вақт масштаби бир хил бўлиши керак. Масалан, 8 соатлик иш куни қабул қилинган бўлса, давомийлиги бошқача бўлган иш кунларини 8 соатликка ҳисоб- китоблар орқали келтириш мумкин.
Меҳнат унумдорлиги шартли- натурал усулда ўлчанганда, маҳсулотнинг бошқа қандайдир хусусиятларига кўра эмас, балкм норматив меҳнат салмоғини ҳисобга олган ҳолда амалга ошириш зарур.
Натурал кўрсаткичларни нисбий норматив меҳнат сарфи коэффициенти орқали шартли-натурал кўринишга келтирилганда ўлчов бирлиги сифатида энг кам меҳнат сарфига эга бўлган маҳсулотни қабул қилиш тавсия қилинади.
Мисол. Жадвалда келтирилган маълумотлар асосида меҳнат унумдорлиги ўсишини шартли- натурал кўрсаткичларда аниқланг. (Ишловчилар сони ўзгармайди).

Маҳсулот	Маҳсулот сони		Битта маҳсулотнинг меҳнат сарфи, норма- соат
	режа	ҳақиқат
№1	100	120	20
№2	250	225	15
№3	760	820	5

Ечиш: Ўлчов бирлиги сифатида минимал меҳнат сарфига эга бўлган №3 – маҳсулот қабул қилинади. Шунда шартли- натурал ўлчовда маҳсулот ишлаб чиқариш кўрсаткичлари қайидагича бўлади:
20 15 5
100 х --- +250 --- +750х --- = 400+650+760 = 1910 дона
5 5 5


Ҳисобот:
20 15 5
120 х ----- +225 х ----- + 820 х ---- = 480 + 675 + 820 =1975 дона
5 5 5
Ишловчилар сони ўзгармаганлиги учун маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ошиши меҳнат унумдорлигининг ўсишига пропорционал:


МУ ўсиши = (1975: 1910) х 100 – 100 = 3,4%


Қиймат усулидан фойдаланиб меҳнат унумдорлигини аниқроқ ўлчаш учун доимий ўзгарувчан таркибий индекслар ва тузилмавий ўзгаришлар ҳисобланади. Ўзгарувчан таркиб индекси ҳисобот даврида ишлаб чиқарилган маҳсулотни (В₁) базис давридаги кўрсаткич билан (Во) солиштириш орқали аниқланади. Мазкур кўрсаткич маҳсулот ассортиментигина эмас, балки унинг материал талаблиги структурасидаги ўзгаришларнинг таъсири остида бўлади.
Ушбу таъсирларни бартараф этиш учун доимий таркибнинг индекси меҳнат унумдорлиги хусусий индексларининг ўрта ҳисобдаги арифметик кўрсаткичи сифатида ҳисобланиб чиқарилса, ушбу хусусий индекслар ходимларнинг сони ёки ҳисобот давридаги ишланган вақт бўйича ҳисобланган бўлади.
Хусусий индекслар корхонанинг бўлинмалари бўйича ёки аниқроғи таққосланадиган маҳсулот ва ишнинг айрим турлари бўйича ҳисоблаб чиқарилади.
Структуравий индекс ўзгарувчан таркиб индексининг доимий таркиб индексига нисбати сифатида аниқланади.
Мисол: меҳнат сарфлари турли бўлган учта турдаги ишлар бўйича маҳсулот ишлаб чиқариш ҳақида қуйидаги маълумотлар мавжуд:

Иш тури	Ишлар хажми, минг сўм		Ишловчилар сони,киши		Ишлаб чиқарилган маҳсулот, сўм		Меҳнат унумдорлиги индекси
	режа	ҳақиқатда	режа	Ҳақиқатда	режа	Ҳақиқатда
Газламани бичиш	110	115	18	19	6111	6053	0,99
Пальто тикиш	442	456	53	52	8340	8769	1,05
Пальтога ишлов бериш	225	280	24	23	9375	12174	1,30
Жами	777	851	95	94	8179	9053	1,107

Ўзгарувчан ва доимий таркиб индексини ҳамда структуравий силжишлар индексини аниқланг.
Бу ерда 1,107 ўзгарувчан таркиб индекси ҳисобланади. Доимий таркиб индексини аниқлаш учун учта хусусий индекслардан иборат ўртача арифметик ўлчов ҳисобланади:
19 · 0,99 + 52 · 1,05 +23 · 1,3
I_доим = ---------------------------------------- =1,099
94
Структуравий силжишлар индекси 1,007ни ташкил қилади. (1,107 :1,099.)
Бу меҳнат унумдорлиги структуравий силжишлар ҳисобига 0,7% ошганлигини билдиради.