Ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Kataloglar haqidagi
tushuncha
Arxiv hujjatlarini
kataloglashtirish
57
jarayonida bajariladigan barcha ishlar, ya’ni kataloglarni tuzish tarh (sxema) larini
ishlab chiqish, hujjatlarni topish, tanlab olish, bayon qilish, shuningdek kataloglar
turlarini, ularni tuzish usullarini aniqlash ishlari nazarda tutiladi.

Muammoli savol: Arxiv hujjatalrini kataloglashtirishning asosiy qoidalari nimalardan iborat?

Kataloglar o’ziga xos tuzilishga egadir. Odatda kataloglar tuzish jarayonida
hujjatlar haqidagi ma’lumotlar, tarmoqlar, mavzular, familiyalar yoki sanalar
bo’yicha joylashtirilib, ularning har biri katalogning alohida bo’limi yoki bo’lagini
tashkil etadi.
Kataloglar tuzilishini hujjatlar haqidagi axborotlar turkumi tarhlari
belgilaydi. Hujjatlar xakidagi axborotlarni turkumlash tarhi yozma yoki grafikali
hujjatdir. Tarh ma’lum mantiq bilan joylashtirilgan va hujjatlardan olingan
axborotlarni shu bo’laklar bo’yicha joylashtirishga muljallangan katalogning
turkum bo’laklari ro’yxatidir. Mana shu tarh orkali hujjatlarni o’rganish,
kartochkalarga bayon qilish va kartochkalarni katalogda joylashtirish amalga
oshiriladi. Katalogning turkum tarhi hujjatlarni topish, bayon qilish ishlaridan
oldin tuziladi. Tarh bo’laklari ma’lumotnoma tuzuvchilar, mutaxassislar ishtirokida
aniqlanadi va belgilanadi. Turkum tarhi qancha to’la, mukammal, chuqur ishlangan
bo’lsa, hujjatlar mazmunini shuncha aniq ochib berish imkoni tugiladi.
Hujjatlar haqidagi axborotlar katalogda kartochkalarga yozilib,
joylashtiriladi. Kartochkalarda bayon qilingan axborotlar ayrim hujjat, bitta yig’ma
jild yoki bir-biriga o’xshash bir guruh yig’majildlarga tegishli ma’lumotlarni o’z
ichiga oladi. Shu bilan katalog kartochkalaridagi ma’lumotlar yig’majildlar
ro’yxatidagi ma’lumotlardan farq qiladi. Ma’lumki, ro’yxatda bitta yig’majildga
tegishli ma’lumot beriladi. Katalog yig’majildning ichidagi ayrim hujjatlar
to’g’risida ham ma’lumot beradi. Katalogning ro’yxatdan ustun tomoni ham
shundadir.
Katalogning asosiy bulagi rubrika - sarlavha qismidir. Bu qismda aniq
masalaning nomi, shaxsning familiyasi, sana to’g’risida hujjatdagi ma’lumotlar
bo’ladi. Katalog kartochkasida shu hujjatning manzili ham yozilgan bo’ladi.
Tadkiqotchini shu masala yoki familiya qiziqtirsa, hujjat manzilini yozib olib,
arxivdan tezda topib foydalanishi va tadqiq qilishi mumkin bo’ladi.
Arxiv kataloglari tuzilish qoidalariga ko’ra ikkiga
bo’linadi: mantiqiy tuzilishdagi kataloglar va alfavit
tuzilishidagi kataloglar. Birinchi tur kataloglarda
arxiv hujjatlari haqidagi ma’lumotlar mantiqiy uzaro bog’liq holda bo’ladi.
Ikkinchi tur kataloglarda esa hujjatlar haqidagi ma’lumotlar o’zaro bog’lanmagan
holda, ya’ni alfavit bo’yicha joylashgan bo’ladi. Mantiqiy tuzilishdagi kataloglar
qatoriga sistematik, xronologik, mavzuiy asoslarda tuzilgan kataloglar kiradi.
Alfavit tuzilishli kataloglar tarkibiga – ismlar katalogi, geografik nomlar
katalogi va boshqa shunga o’xshash kataloglar kiradi.