Таълим вазирлиги гулистон давлат университети педагогика факултети 5110900 педагогика ва психология кафедраси

II. БОБ. МОТИВАЦИЯНИНГ ПСИХОЛОГИК ҲУСУСИЯТЛАРИ
2.1 Ўсмирларнинг гиёҳвандликга мойиллигини педагогик таҳлил қилиш ва ёрдам бериш шакиллари.
Вояга етмаганларда гиёҳвандликнинг ривожланиши ўсмирлик даврида гиёҳванд моддаларни истеъмол қилишнинг бошланиши билан чамбарчас боғлиқлиги тўғрисида кенг фикр мавжуд. Аммо, ўсмирлик даврида гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш ва кейинчалик гиёҳвандликка бўлган заифлик ўртасидаги боғлиқлик ҳали тўлиқ тушунилмаган. Ушбу шарҳ биринчи навбатда катталарнинг тадқиқотларидаги мукофот ва гиёҳвандлик ҳақидаги далиллардан фойдаланиб, одатдаги мукофотларнинг даври ва кейинчалик гиёҳвандликда пайдо бўладиган зарарли ўзгаришлар ҳақида маълумот бэради. Кейин буни ўсмирларнинг мукофот даври бўйича ўтказилган тадқиқотлари билан солиштириш мумкин. Ўсмирлик давридаги ўзига хос хусусиятларни тартибга солувчи мукофот жараёнларининг ўхшашликлари ва катталар гиёҳвандликдаги мукофот профилининг сабаблари ўсмирлик даврида гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш бошланганида кейинчалик гиёҳвандлик ривожланиш хавфи ортганлигини тушунтиришга ёрдам бэради. Бизнинг фикримизча, ўсмирлик даврида рағбатлантирувчи ва гедоник жараёнлар ўртасидаги чэгаралар аниқланмаганлиги сабабли, гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш бузилишининг ривожланишидаги асосий хавф омили. Ушбу хиралашувни медиация қиладиган жараёнларни чуқурроқ англаш катталардаги гиёҳвандликнинг олдини олиш ва даволаш учун янги йўлларни очиши мумкин.АҚШда, 75% ўрта мактаб ўқувчиларининг ноқонуний гиёҳванд моддалар, спиртли ичимликлар ёки фüме тамаки истеъмол қилганликлари маълум қилинди. Ўсмирлик даврида мия тузилмалари жуда пластик эканлигини ҳисобга олсак, бу рақам ҳайратланарли даражада юқори. Ўсмирлик - бу 10 ёшда балоғатга этишишни бошлаш билан бошланган ва жинсий ва жисмоний этуклик 20 ёшга этганда тугайдиган давр. Хулқ-атворга кўра, ўсмирлик дадил импулсивлик, мукофотга сезгирлик ва ҳиссиётга интилиш натижасида вужудга келган ижтимоий функцияларнинг тез ўзгариши билан тавсифланади. Ушбу сезгир ривожланиш даврида гиёҳванд моддаларга таъсир қилиш мия тузилишидаги зарарли ўзгаришларга олиб келиши мумкин, улар балоғатга этишади ва гиёҳвандлик каби руҳий касалликларни ривожланиш хавфини оширади.Гиёҳвандлик салбий оқибатларга қарамай давом этадиган гиёҳванд моддаларни зарарли одати сифатида аниқланади. Гиёҳванд моддаларни истеъмол қилишни кучли истаги, гиёҳванд моддаларни истеъмол қилишни бошқаришдаги қийинчилик ва физиологик ёки психологик қарамлик билан тавсифланади. Ўрта ҳисобда кокаин истеъмолчиларининг ҳар олтитасидан биттаси қарамликни ривожлантиради, баъзи одамлар бошқаларга қараганда гиёҳвандлик ривожланишига кўпроқ мойил эканлиги аниқ. Ушбу индивидуал заифлик, кокаинни истеъмол қилишни бошлашини тахмин қиладиган сезги излаш каби хатти-ҳаракатларнинг мавжудлиги ёки йўқлиги билан боғлиқ дэб топилди. дüртüселлик, бу мажбурий кокаин қидиришни башорат қилади ва кокаин истеъмолининг кучайишини башорат қиладиган бэзовталик.
Ўсмирлик даврида гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш бузилиши, шунингдэк, балоғат ёшидаги гиёҳвандлик ривожланишининг асосий омилидир. Ўсмирлик даврида гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш мотивациясини бошқарадиган асосий нейрокимёвий воситаларни чуқурроқ тушуниш, баъзи бирлар учун хавф туғдирадиган нарсани ва бошқаларга чидамлиликни аниқлаб бэриши мумкин. Ушбу тушунча, шунингдэк, балоғат ёшига этганида гиёҳвандликнинг олдини олиш ва самарали даволаш учун экстраполяция қилиниши мумкин бўлган ҳимоя механизмларини ҳам таъкидлаши мумкин.Ушбу шарҳ ўсмирлик даврида гиёҳвандликнинг этиологиясини яхшироқ англаш учун ўсмирлик даврида мукофотнинг асосий нейрокиркуляциясини таҳлил қилишга қаратилган. Мукофотнинг мия механизмларини табиатан тайёр ёки истеъмол қилувчи сифатида ажратиш мумкин; Мукофотнинг ушбу жиҳатлари мос равишда рағбатлантирувчи ва ҳедоник жараёнларга таянади дэб тахмин қилинади. Биз "балоғат ёшидаги гиёҳвандлик ва ўсмирлик даврида гиёҳвандлик ўртасидаги боғлиқлик рағбатлантирувчи ва гедоник жараёнлар ўртасидаги чэгараларнинг хиралашиши натижасида юзага келиши мумкинми?" Дэган саволга мурожаат қиламиз. Шарҳнинг асосий хулосаларининг қисқача мазмунини бу эрда топиш мумкин.
Ўсмирлик даврида допамин ҳам, опиоидлар ҳам рағбатлантирувчи ва ҳедоник жараёнларда рол ўйнайди; ушбу икки нейротрансмиттернинг роллари ўртасидаги тарқоқлик бир марта ўйланганидан кўра камроқ аниқ.
Ушбу топилма моддаларни истеъмол қилиш бузилишини даволашда янги фармакологик ёндашувларни илҳомлантириши мумкин.
Нейробиологик кўринишда рағбатлантирувчи ва ҳедоник жараёнлар ўртасидаги лойқаланиш ҳам хатти-ҳаракатларда намоён бўлади; феъл-атвор ҳиссиётлари ҳиссиётга интилиш ва импулсивлик ўртасида чэгара бор.
Ушбу бэлгиларнинг иккаласи ҳам балоғат ёшида гиёҳвандликнинг кейинги ривожланиши билан боғлиқдир.
Таълимни ўзгартириш жараёни ва когнитив назоратнинг пасайиши билан, ўсмирлик даврида гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш бошланганда, гиёҳвандлик хавфи ортиши мумкин.
Гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиш бузилиши бўлган катталар ва ўсмирлар томонидан моддаларни истеъмол қилиш бузилишининг ривожланиш хавфи юқори бўлган одамларнинг миясида когнитив назоратни яхшилашга асосланган аралашувлар натижасида истиқболли натижалар қайд этилди.
Чунки биз ҳайвонлардан ҳам, инсоният тадқиқотларидан ҳам далилларни оламиз (қаранг), биз иккаладан ҳам маълумотларнинг фойдалилиги ва ишончлилигини чэкловци омиллар мавжудлигини тан олишимиз керак. Бу омилларга қуйидагилар киради: балоғат ёшига етиш пайтидаги ҳуқуқий тафовутлар, ушбу ривожланиш даврига боғлиқ бўлган турли хил рухсат этилган ижтимоий фаолиятларга олиб келадиган; балоғат ёшига этганда индивидуаллараро ўзгарувчанлик (бир хил ёшдаги шахслар бир хил ривожланиш босқичида бўлмаслиги мумкин); ва моддани истеъмол қилиш бузилиши эҳтимолини оширадиган маълум бэлгилар мавжуд бўлганда шахслараро ўзгарувчанлик (юқорида тавсифланган). Кўпинча бу омилларни инсон тадқиқотларида назорат қилиб бўлмайди, бу нима учун кўпчилик қарама-қарши натижалар бэришини тушунтиради. Гарчи ҳайвонларнинг модэллари ўспиринлик ва гиёҳвандликнинг вояга этмаганлик давридаги мураккаблигини тўлиқ тушунтира олмаса ҳам, улар параметрларни яхшироқ бошқариш ва маълум даражада сабабларни яхшироқ баҳолашга имкон бэради. Муҳими, кенгроқ тадқиқот соҳасида мукофот билан боғлиқ бўлган асосий атамаларни аниқлаш бўйича консенсусга эриша олмаслик, бир хил конструкцияни ўрганиш кўпинча турли хил нарсаларни ўрганишни ва "турли хил" конструкцияларни ўрганиш бир хил нарсани ўрганишни англатади.
Шунинг учун ушбу кўриб чиқиш мақсадлари учун асосий шартлар бэлгиланган. Гиёҳвандлик ва спиртли ичимликлар профилактикаси соҳасидаги асосий вазифалар қуйидагилардан иборат:
Ўсмирлар ва ёшларда этарлича ўзини ўзи қадрлашни шакллантириш;
Мулоқот кўникмаларини ва барқарор хатти-ҳаракатларини ривожлантириш, шу жумладан тенгдошларнинг босимига қаршилик кўрсатиш; Ўзгарувчан шароитларга мослашиш ва ижтимоий мослашувчанликни ривожлантириш. Кўпинча болалар уларни тенгдошлари ёки катта болалар гуруҳида ишлатишни бошлайдилар. Ўсмирлар катта ёшлиларнинг обрўсини рад этишга мойилдирлар ва тенгдошлар билан алоқа янада ишончли муҳитда амалга оширилади ва маълумот камроқ қаршилик билан қабул қилинади, ўсмирларни профилактика ишларига жалб қилиш ғояси кўнгилли хизматни ташкил этиш шаклида амалга оширилиши керак.Соғлом турмуш тарзи ва масъулиятли хулқ-атворнинг тарқалишининг натижаси, спиртли ичимликларни истеъмол қилмаслик ва гиёҳванд моддаларни истеъмол қилишдан бош тортиш, кўнгилли ишларда иштирок этишни истаган болалар сони доимий равишда ўсиб бораётганлигидан далолат бэради.
Ўсмирлар кўнгиллилар хизмати фаолиятининг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин.
1) алкоголга қарши ва гиёҳвандликка қарши тарғибот
Визуал материалларни ишлаб чиқиш;
Аудио ва видэо материаллар тайёрлаш;
Оммавий юришлар, ҳаракатлар;
Театр томошалари;
2) ўқув юртларида ўсмирлар гуруҳлари билан ишлаш.
3) уларнинг фаолиятини оммавий ахборот воситаларида ёритиш, жамоатчилик билан алоқалар.
4) Янги кўнгиллиларни жалб қилиш, уларни танлаш ва ўқитиш.
Гиёҳвандликнинг хавфи тўғрисида ота-оналар ва ўқитувчилар билан суҳбатлар бирон бир жадвалда ўтказилмаслиги керак. Бу савол ҳар сафар бунга сабаб бўлганда кўтарилиши керак. Шундай қилиб, телевизион янгиликлардан олинган сюжет, шоу-бизнес юлдузининг ҳикояси, бола биладиган одамнинг мисоли, бу гиёҳвандлик нимага олиб келиши ҳақида гапириш учун асос бўлиши керак. Бундай таниш мисоллар, таниш одам салбий рол ўйнаганда, болада ҳис-туйғуларни уйғотмайдиган қуруқ далилларга қараганда анча муҳимроқдир. Гиёҳвандликнинг салбий мисоллари соғлом турмуш тарзининг ижобий ва бошқа мисоллари билан "мувозанатли" бўлиши керак. Болада соғлом турмуш тарзига муносабатни ягона тўғри модэл сифатида шакллантириш керак ("Соғлом турмуш тарзини шакллантириш" мақоласига қаранг). Шу мақсадда, ота-оналарнинг ўзи ва ўқитувчилар болага сингдирадиган принципларга риоя қилишлари шарт.
Сигарет чэкаётган онаси ёки ичаётган отаси ҳар қандай "соғлом" қоидаларнинг аҳамиятини йўққа чиқаради, улар ўзларининг мисоллари билан рад этадилар.Гиёҳвандликнинг воқеликлари билан боғлиқ бўлган болалар руҳиятига оғирлик тушиши, одатда қабул қилинади. Аммо бу шундай эмас: аксарият ҳолларда гиёҳвандликка аралашиш, бола гиёҳвандликнинг оқибатларини билмаслиги сабабли рўй бэради, ва у учун бу болаларни қўрқитадиган даҳшатли эртакдан бошқа нарса эмас. Ўсмирга гиёҳвандликнинг асл юзини кўрсатинг. Бу наркологнинг мактабига таклиф бўлиши мумкин, у бутун синф олдида нутқ сўзлайди ва гиёҳванд моддаларнинг инсоннинг жисмоний ва руҳий ҳолатига ёмон таъсирини кўрсатадиган фото ва видэо материалларни намойиш этади. Шунингдэк, гиёҳванд моддаларнинг мияга, юракка, репродуктив органларга таъсирини тавсифловчи ўқув ёки ҳужжатли филмларни кўрсатишингиз мумкин. Бирор киши билан аллақачон ишқий муносабатда бўлган ўспиринлар учун ота ёки онанинг ўз фарзандларига бўлган гиёҳвандлиги (туғма нуқсонлар ва дэформациялар, жиддий касалликлар, ақлий заифлик ва бошқалар) га айланишини билиш фойдали бўлади. Ўсмирнинг хатти-ҳаракати асосан жамоада қабул қилинган қонунларга бўйсунади. Шунинг учун унинг асоциал элементлар ва шубҳали дўстлар билан алоқаси жиддий хавф омилидир. Аммо бундай алоқаларни бартараф этишда боланинг қайси ёшда бўлганлиги ва қарама-қаршиликнинг туғма руҳини ҳисобга олиш керак. Можароларга бориш ва дўстлар билан алоқа қилишни тақиқлаш билан ишлаш ўсмирга таъсир доирасини кенгайтиришни англатади. Болани дўстлари билан осишдан кўра кўпроқ ўзига тортадиган касбни топиш яхшироқ бўлади. Бу ҳар қандай спорт, сайёҳлик, ижодкорлик ва бола севадиган барча нарсалар бўлиши мумкин. Ота-оналар иштирокида ва ўғил ёки қизни ишғол қилишда уларнинг севимли машғулотлари тезда ўрнини босиши ва носоғлом жамоада алоқани узиб қўйиши мумкин.