Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

TUPROQQA ISHLOV BERISH VA UNING ILMIY ASOSLARI. 
I.A.Raxmonov, D.X.Samatqulova
Guliston davlat universiteti 
 
O’zbekistonning bo’z tuproqlariga ishlov berish bir xil emas. Tuproqqa ishlov berish – 
unga mexanik ta’sir ko’rsatish bilan uning tabiiy holatini o’zgartirishdir. 
Tuproqqa ishlov berishning vazifalari quyidagilardan iborat: 
1.Tuproqning zichlangan qatlamini yumshatish bilan uning fizik xususiyatlarini va kimyoviy 
xossalarini yaxshilash; 
2.Tuproqni yumshatish orqali uning atmosfera bilan havo almashinishini yaxshilash, buning 
evaziga tuproq mikroorganizmlarining faoliyatini oshirish, organik moddalarning chirishini va 
o’simliklar uchun yetarli miqdorda mineral oziqa moddalari tayyorlanishini ta’minlash. 
3.Tuproqning suv o’tkazuvchanligi, suv hamda issiqlik rejimlarini yaxshilash. 
4.Begona o’tlarni qirib tashlash, xasharot va kasalliklarni yo’q qilish; 
5.Yerga solinadigan mineral va mahalliy o’g’itlarni tuproqqa almashtirish ularni o’simlik 
ildizlari gavjum qatlamlariga yetkazib berish; 
6.Tuproq yuzasini tekishlash; 
7.Urug’ni ekish va uni undirib olish, qulay sharoitlar yaratish; 
8.Tuproqni suv va shamol eroziyasidan himoya qilish; 
4 mln 300 ming gektar sug’orilagan yerlarning hozirgi davrda yarmidan ortig’ining meliorativ 
xolati buzilganligining sabablaridan biri ham ana shu tuproqqa ishlov berish sifatining 
yomonligidandir. 
Tuproqa ishlov berish usuli – bu ishlov beradigan mashinalar qurollar bilan tuproqqa bir marta 
ta’sir etishidir. Ishlov berish usullari 3 xil bo’ladi: 
1.Asosiy; 2.Yuza; 3.Maxsus. 
Asosiy ishlov berishda tuproq chuqur ishlanadi. Tuproqqa asosiy ishlov berish ham o’z 
navbatida 2 xil: 1.Shudgor; 2. Chuqur yumshatish; 
Yuza ishlash shudgorlangan yoki chuqur yumshatilgan tuproq har xil qurollar yordamida 
12-14 sm gacha yuza yumshatiladi, lekin yuza yumshatish ko’p marta takrorlanadi. Yuza 
yumshatishga kultivasiya, chizellash, diskalash, boronalash, kotok bostirish, shleyflash va 
molalash kabilar kiradi. 
Maxsus ishlov berish – bu maxsus sharoitlarda, alohida maqsadlar bilan bajariladi. 
Masalan qor to’plash, yog’in suvlarini tutib qolish, tuproqning “shox”, gipsli va saqich 
qatlamlarini yumshatish va hokazo. 
Tuproqqa ishlov berish tizimi-bu ma’lum maqsadni amalga oshirish uchun tuproqni 
ishlash usullarining umumiy yig’indisidir. Masalan, yerni ekishga tayyorlash maqsadida 
tuproqqa ishlov berish usullari. Shularni bajarish muddatlariga ko’ra tuproqqa ishlov berish 
quyidagi tizimlarga bo’linadi: 

---

105 
1.Tuproqqa asosiy ishlov berish; 
2. Tuproqqa ekish oldidan ishlov berish tizimi; 
3.Tuproqqa ekin ekilgandan keyin ishlov berish tizimi. Ekinlarni ekish muddatiga ko’ra ishlov 
berish tizimi yana 2 xil bo’ladi: 
1.Tuproqni kuzgi ekinlar ekishga tayyorlash tizimi; 
2. Tuproqni bahorgi ekinlar ekishga tayyorlash tizimi;
Shurtob yerlarda tuproqning to’planuvchi (ilyuvial) qatlamining ustida karbonatlar (B
1
), 
asosan soda, pastida esa gips (B
2
) to’planadi. Odatda, shurtob yerlarning meliorativ xolatini 
yaxshilashda gipslash usuli qo’llaniladi. Bunda har 5-7 yilda bir marta gektariga 500-600 kg dan 
gips solinadi. Gips tarkibidagi kalsiy tuproqning singduruvchi kompleksidan natriyni siqib 
chiqaradi va shu tariqa tuproq eritmasining reaksiyasini kuchli ishqorlikdan neytralga 
yaqinlashtiradi. 
Keyingi yillarda olimlar tuproqni o’z-o’zini meliorasiyalash yo’lini topishdi. Buning 
uchun maxsus PTH-3-40 markali plug yordamida yerning qatlamlari almashtiriladi, yani uning 
ustki A qatlami og’darib haydaladi va o’z joyida qoldiriladi, yani uning ustki A qatlami agdarib 
haydaladi va o’z joyida qoldiriladi, ostki qatlamdagi B
1 
va B
2
qavatlar o’rin almashinadi va B
2 
yuqoriga , B
1 
pastga tushiriladi. Natijada gipsli (B
2
) qatlam karbonatli (B
1
) ustiga chiqadi. 
Yog’in-sochinlar ta’sirida gips suvda erib, karbonatli qatlamga tushadi, u yerda soda bilan 
reaksiyaga kirishib, natriy kationini singdiruvchi komplekasdan eritmaga tushiriladi. Bu jarayon 
quyidagicha kechadi: 
[TCK]
Na
Na
+CaSO
4
=[TCK]
Ca2++Na2SO4
Reaksiya natijasida hosil bo’lgan natriy sulfat qor-yomg’ir yoki sho’r yuvish suvlarida 
erib tuproqning pastki qatlamlariga yuvilib tushadi. Demak, shurtob yerlarga maxsus pluglar 
bilan (otvali qirqilgan) ishlov berish natijasida tuproq o’z-o’zini meliorasiyalaydi va 
unumdorligini oshiradi. 
Tuproq strukturasini tiklash va mustahkamlashda uning fizik – kimyoviy singdirish 
xossasining ahamiyati katta. Nordonligi va ishqoriyligi katta yerlarni ohaklash, gipslash, 
tuproqlarning sho’rini yuvish, sizot suvlarining sathini pasaytirish kabi agromeliorativ tadbirlarni 
to’g’ri va sifatli bajarish bilan tuproq eritmasining reaksiyasini neytrallashga, tuproqning 
singdiruvchi kompleksidan bir valentli zararli kationlarni siqib chiqarib, ularni ikki va uch 
valentli foydali kationlar bilan almashtirishga erishish zarur. Tuproqning strukturalanish jarayoni
chang va qum zarrachalarining tuproq kolloidlari (chirindi va loyqa) bilan birikib agregatlar 
hosil qilishidan boshlanadi.