Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

Фойдаланилган адабиётлар.
1.
 
Л.М.Доросинский “Клубеньковые бактерии и нитрагин. Л.Колос” 1970 г. 
2.
 
Д.Ё.Ёрматова, Э.Бойниёзов Тупроқ унумдорлигини сақлаш // Ўзбекистон қишлоқ 
хўжалиги журнали №6.2008.5б . 
3.
 
Г.Тангирова Соя: экиш меъёри, кимёвий таркиби. Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги 
журнали. AGRO ILM 2007. 4-сон, 9-б. 
4.
 
М.Маннопова, Р.Сиддиқов Б.Мирзаахмедов Ўзбекистонда соя ўсимлигини асосий 
ҳамда такрорий қилиб ўстириш агротехнологияси бўйича “ТАВСИЯНОМА” Андижон-
2007. 8-б. 
5.
 
М.Маннопова, Ж.Ҳамдамов, Ҳ.Бердалиев International Journal of Psychosocial 
Rehabilitation, Vol. 24, Issue 06, 2020 ISSN: 
1475-7192 

---

229 
ҚЎШҚАТОРЛАБ ЭКИШ ҒЎЗА ҲОСИЛДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ 
ЭКОЛОГИК АСОСИДИР. 
M.Q.Eshmurodova, A.Sattorov, J.Madaminov
Samarqand Veterinariya Medisinasi Instituti
G‘o‘za parvarishida resurstejamkor maqbul qator oraliqlarini ishlab chiqish, g‘o‘za ildiz 
tizimining zararlanishi orqali unga tuproqdan o‘tuvchi bakterial va zamburug‘li kasalliklarni 
yuqishini oldini olishga imkon beruvchi qator oralig‘ini, tup son qalinligi va g‘o‘zani 
oziqlantirishni maqbul me’yorlari ustida ish olib borilgan.
So‘ngi yillarda ob-havoning global o‘zgarishi va bahorgi seryog‘in kunlarning ko‘p 
bo‘lishi xavoning gigroskopik namligini ortishiga sabab bo‘lmoqda. Bu esa o‘z navbatida 
qishloq ho‘jaligi ekinlarida turli zamburug‘ va bakterial kasalliklarini ko‘payishiga va ularning 
tarqalishiga qulay sharoit yaratmoqda. Yuzaga kelayotgan noqulay sharoit paxtachilikda g‘o‘za 
nixollarini to‘liq unib chiqishida bir qator qiyinchiliklarni yuzaga keltirib, boshlang‘ich 
rivojlanish bosqichlarida zamburug‘ va baterial kasalliklar bilan kasallanishiga olib kelmoqda. 
Kasallikka qarshi kimyoviy kurash choralarini qo‘llash o‘z navbatida
o’ziga hos ekologik va iqtisodiy myammolarga sabab bo‘lmoqda. 
Paxta etishtirishda bahorgi seryog‘in kunlarning ko‘p bo‘lishi yangi unib chiqqan 
nixollarning ildiz chirish kasalligi bilan zazarlanishiga sabab bo‘ladi.Natijada tuproqqa texnika 
bilan qo‘shimcha ishlov berish, chigitni qayta ekish va boshqa qo‘shimcha tadbirlarni o‘tkazish 
majburiyatini yuzaga keltirmoqda. 
Ushbu muammolarni hal etishda chigitni qo‘shqatorlab ekish bahorgi yomg‘ir suvining 
tuproqqa tez singib ketishi tufayli tuproq xaydalma qatlamida namgarchilik ortib ketishini 
kamaytiradi. Natijada yangi unib chiqqan g‘o‘za nixollari Rhizoctonia solani Kuehn zamburug‘i 
orqali yuquvchi ildiz chirish kasalligiga kamroq chalinadi. Bu esa o‘z novbatida yuqorida 
ta’kidlangan qo‘shimcha sarflanayotgan sarmoyani tejash imkonini beradi.va Xantomonas 
malvecearum Dovson bakteriyalari keltirib chiqaruvchi gommoz kasalliklari bilan deyarli 
zararlanmaydi. Navbatdagi sug‘orishgacha kultivator ishchi qismlarining yuza ishlov berishi 
hamda sug‘orishdan so‘ng pushtaga ishlov berilmaganligi sababli nixolni shikastlanishi kam 
bo‘lishi tufayli pushtadaga ekilgan nihollarning birinchi va ikkinchi tartibli yon ildizlarida 
Verticillium dahlia Kleb zamburug‘i keltirib chiqaradigan vertitsellioz so‘lish (vilt) kasalligi kam 
uchraydi.
Bu texnologiyada g‘o‘za nihollari yorug‘lik va issiqlikdan optimal foydalanganligi 
sababli g‘ovlab ketmaydi. Kultivator g‘ildiraklari yon shoxlarni shikastlamaganligi sababli qora 
shira zarakunandalarining xavfi kamayadi. Pushtaga ekilgan g‘o‘za oddiy usulga nisbatan sutka 
davomida 7-8 daraja ko‘p foydali harorat va yorug‘lik olganligi sababli nihollar 2-3 kun oldin 
unib chiqib chiqadi va kasallanish xavfi kmamyadi..
G‘o‘zani pushtaga qo‘sh qatorlab ekish orqali sug‘oriladigan er maydonlarini, urug‘lik 
chigit , yonilg‘i-moylash materiallari, suv va mineral o‘g‘itlarni tejab qolish hisobiga yuqori 
hosil olish imkoniyati yaratiladi. G‘o‘za pushtaga ekilganda nixollar suv va mineral o‘g‘itlardan 
unumli foydalanadi, yorug‘lik va issiqlik energiyasidan foydalanishning optimal holati vujudga 
keladi natijada texnika, mineral o‘g‘it sarfini kamaytirish hisobiga hosildorlik yuqori bo‘lib, 
sohaning iqtisodiy samaradorligi oshiriladi.
Paxtachilikda qo‘shqatorlab ekish texnologiyasini qo‘llashda tuproqning fizik mexanik 
tarkibi, er osti suvlarining sathi, ekin maydonining relefi, tuproqning sho‘rlanish darajasini aniq 
hisobga olish zarur. Etilgan pushtalarga chigitni ekish tuproq namligi va haroratiga qarab 
belgilanadi.Bu usulda nihollarni 1- sug‘orishgacha texnika bilan 3-4 marta ishlov beriladi, g‘o‘za 
pushtada o‘stirilganligi uchun qator oralarini chuqur yumshatish shart bo‘lmaganligi sababli 
yonilg‘i-moylash materiallari tejaladi. Oddiy usulda esa dalaga 5-6 martadan texnika ishlov 
beradi.
G‘o‘za pushtaga ekilganda issiqlik va yorug‘likdan optimal foydalanganligi uchun har 
gektar erga qo‘shimcha 15-20 foyiz ko‘p ko‘chat qo‘yish mumkin. SHuning uchun qo‘shqatorlab 

---

230 
g‘o‘zaning 1 tipda shoxlaydigan navlarini ekish maqsadga muvofiqdir. Natijada ko‘chat hisobiga 
ham hosildorlikni gektariga 2-3 sentnerga ko‘tarish imkoniyati yaratiladi.
Bu usulda g‘o‘za navlarini pushtaga yakka qator va qo‘shqator usulida ekishni, maqbul 
ko‘chat qalinliklari, ma’danli o‘g‘itlar me’yorining joriy etilganligi orqali 10–12 kun ertagi, 
gektaridan qo‘shimcha 4–6 sentner, tola sifati 10–15 foizga yuqori bo‘lgan paxta hosili 
etishtirishga erishilganligi, fermer xo‘jaliklarida daromad 10–15 foizga ko‘payib, gektaridan 
360–400 ming so‘m sof foyda olish imkoniyatlari yaratilganligi tajribalarda aniqlangan.
Qo‘shqatorda suv 10-15 foiz kam sarf bo‘ladi, paxta hosili 10-13 kun erta ochiladi, 
etishtirilgan hosil qisqa vaqtlarda yig‘ishtirib olinadi va kuzgi bug‘doyni ekish uchun sharoit 
yaratiladi. Shunday qilib, g‘o‘zani qo‘shqatorlab ekish texnologiyasini ishlab chiqarishga joriy 
qilinishi bir qator afzalliklarga ega ekanligi aniqlandi g‘o‘zani pushtaga qo‘sh qatorlab ekish 
orqali sug‘oriladigan er maydonlarini, urug‘lik chigit , yonilg‘i-moylash materiallari, suv va 
mineral o‘g‘itlarni tejab qolish hisobiga yuqori hosil olish imkoniyati yaratiladi. 
Chigitni qo‘shqatorlab ekish usulda tuproqni qatqolog‘ hosil qilishi oldi olinganligi 
sababli nixollar 
Rhizoctonia solani Kuehn
zamburug‘i orqali yuquvchi ildiz. chirish kasalligi 
bilan kam zararlanadi. Qator orallariga beriladigan ishlov jarayonining o‘zgarishi tufayli yon 
ildizlarning shikastlanishi kamayib natijada 
Xantomonas malvecearum Dovson
bakteriyalari 
keltirib chiqaruvchi gommoz kasalliklari bilan deyarli zararlanmaydi, kultivator g‘ildiraklari yon 
shoxlarn shikastlamaganligi sababli 
Verticillium dahlia Kleb
zamburug‘i keltirib chiqaradigan 
vertitsellioz so‘lish (vilt) kasalligi kamayadi va qora shira zarakunandalarining xavfi kamayadi. 
Bu esa yuzaga kelish mumkin bo‘lgan ekologik va iqtisodiy muammolarni hal etish va go‘zadan 
uyqori hosil olishning ekologik asosidir.