Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

 
TUPROQ EROZIYASINI KELIB CHIQISH SABABLARI VA UNI
OLDINI OLISH CHORA TADBIRLARI. 
N.X. Hakimova, M.O`ktamova 
Buxoro davlat universiteti 
 
Eroziya
(latdan 
eroziya
- eroziya) - toshlar va tuproqlarni er usti suv oqimlari va 
shamollari bilan yo'q qilish, shu jumladan moddiy qoldiqlarni ajratish va olib tashlash va ularni 
yotqizish bilan birga. 
Ko'pincha, ayniqsa, chet el adabiyotida eroziya deganda geologik 
kuchlarning bemaqsad, muzliklar, tortishish kabi har qanday halokatli faoliyati tushuniladi; bu 
holda eroziya denudatsiya bilan sinonimga ega. Ammo ular uchun maxsus atamalar ham mavjud: 
aюэnma (to'lqinli eroziya), eksaratsiya (muzlik eroziyasi), tortishish jarayonlari, yumshatish va 
boshqalar. Xuddi shu atama (deflyatsiya) shamol eroziyasi tushunchasi bilan parallel ravishda 
qo'llaniladi, ammo ikkinchisi ancha keng tarqalgan.
Tuproq eroziyasi (lot. erasio yemirilish, nurash) — tuproqning eng unumdor yuqori qatlamlari 
va tuproq osti jinslarining atmosfera yog’inlari hamda sug’orish suvlari, shamol va boshqa 
ta’sirida yemirilish jarayoni. Yuz berish darajasiga ko’ra, tabiiy va jadallashgan (yemiradigan) 
turlarga bo’linadi. Tabiiy Tuproq eroziyasi nisbatan sekin kechib, tuproq tabiiy hosil bo’lish 
jarayonida qayta tiklanib turadi. Jadallashgan Tuproq eroziyasi odamning xo’jalik faoliyati 
(madaniy o’simliklarni o’stirishda yerdan noto’gri, uquvsiz foydalanish, eroziyaga qarshi 
tadbirchoralarga rioya qilmay yerlarni o’zlashtirish, sugorish, chorva mollarni boqish, 

---

69 
o’rmonzorlarni yo’q qilish, qurilish ishlarini olib borish va boshqalar) natijasida yuz berib, 
tuproq unumdorligini sezilarli darajada pasaytirib yuboradi. Tuproq eroziyasi hosil bo'lish 
omillariga ko'ra suv ,shamol,sanoat,yaylov,mexanik tuproq eroziyasi kabi turlarga bo'linadi. 
Eroziyani nazorat qilish quyidagi tadbirlarni o'z ichiga oladi: Agrotexnik usullarning to'g'ri 
qo'llanilishini va yetishtiriladigan ekinlarning malakali almashinishini nazarda tutadigan tuproqni 
himoya qiladigan almashlab ekish. Masalan, sirt qatlamini yuvishdan zaif himoya qiladigan qator 
ekinlarini yig'ib olgandan so'ng, tuproqni himoya qiladigan va kerakli mikroelementlar bilan 
boyitadigan ko'p yillik o'tlarni ekish talab etiladi. Eroziyaga qarshi muvaffaqiyatli kurashish 
uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan agrotexnik tadbirlar. Bu er usti qatlamini himoya qilishga 
qaratilgan erigan suv oqimlarini tartibga solishdir, u gorizontal qatorlar yo'nalishiga parallel 
ravishda ekinlar yonbag'ri bo'ylab shudgorlash, ishlov berish va ekish orqali amalga oshiriladi. 
Shuningdek, nishabli erlarda molding taxtasi shudgorni qatlamsiz aylantirishsiz tuproq bilan 
ishlov berish bilan almashtiriladi. Qishloq xo'jaligida foydalanishga rad etilgan, plantatsiyalari 
kam bo'lgan hududlarda, shuningdek suv havzalari atrofida va kuchli eroziyaga uchragan tik 
joylarda suvni tartibga soluvchi o'rmon kamarlaridan iborat bo'lgan o'rmon meliorativ tadbirlari. 
Ovulyatsiyaga qarshi choralar mavjud jarliklarning o'sishi va mustahkamlanishini to'xtatishga, er 
osti oqmalarini er osti qatlamlariga o'tkazishga va tuproqni mustahkamlashga qaratilgan. 
Gidrotexnika inshootlari, ularning yordamida yog'ingarchilikning o'rmon plantatsiyalari va 
qishloq xo'jaligi amaliyotida ushlab turolmaydigan qismini ushlab turish, olib tashlash va to'kish 
amalga oshiriladi.