Ta‘lim va tarbiya nazariyasi va metodikasi” fanidan yozgan kurs ishi mavzu: O‘qish darslarida asar qahramonlariga tavsif berishga o‘rgatish metodikasi kurs ishi rahbari

III BOB. O’qish darslarida asar qahramonlariga tavsif berishga o’rgatish darslari natijalari

3.1. O’qish darslarida asar qahramonlariga tavsif berishga o’rgatish darslari tahlili

Boshlang'ich maktab yoshidagi bolalar tomonidan badiiy asarni idrok etish o'ziga xos xususiyatlarga ega. Kitobda ular, birinchi navbatda, badiiy voqelik va real hayotni aniqlaydigan tasvirni emas, balki obrazini ko'rishadi. Kichik maktab o'quvchilarining diqqat -e'tiborini voqea va qahramonlarga qaratadi, voqea haqiqiy bo'lib, qahramonlar esa tirik odamlar, tasvirlangan voqealar ishtirokchilari sifatida qabul qilinadi. Tadqiqot L.I. Belenkaya va O.I. Nikiforova shuni ko'rsatadiki, 8 yoshli bolalarni harakatning batafsil rivojlanishi qiziqtiradi. Komponentlardan birining harakatini tavsiflashda kamchilik, hatto beshinchi sinf o'quvchilari uchun ham tasvirlangan personajlarning xususiyatlarini aniqlashni qiyinlashtiradi; kichik maktab o'quvchilari esa, batafsil tasvirlab berishda har doim ham harakatlarning holati, motivlari va oqibatlarini inobatga olmaydilar, bu esa qahramonlarni bir tomonlama baholashga olib keladi. Odatda, qahramonlarni bolalar butunlay qabul qilishadi, yoki ular salbiy his -tuyg'ularga sabab bo'ladi - yarim tonlar va soyalar yo'q. 8-9 yoshli bolalar o'qiganlarini umumlashtirishga qodir. Yosh o'quvchining o'ziga xos xususiyatlarini o'quvchi sifatida bilish o'qituvchiga tahlil jarayonini rejalashtirishga yordam beradi, lekin uni o'quvchilarning asar haqidagi dastlabki tasavvurini tekshirish zaruratidan xalos qilmaydi: ular matnda o'zlari ko'rgan narsalarni, darsda rejalashtirilgan kursga o'zgartirish kiritish uchun nimalarda qiynalishadi, nimalarga e'tibor berishadi. Shuning uchun darsda alohida bosqich ajratiladi - birlamchi idrokni tekshirish. Badiiy asar haqida dastlabki tasavvurni aniqlash metodikasi yuqorida batafsil tavsiflangan (qarang: "Boshlang'ich maktab o'quvchilarining adabiy rivojlanish darajasini aniqlash usullari"). Shuni ta'kidlash kerakki, bu bosqichda bolalarning javoblari tuzatilmasligi kerak. Darsning bu bosqichining maqsadi - bolalar matnda nimani mustaqil ko'rishganini, nimalarni boshdan kechirayotganini aniqlash, nimalarga e'tiborini qaratganligini aniqlash va darsning rejalashtirilgan yo'nalishini o'zgartirish kerak. Birinchi sinfda bolalar uchun eng keng tarqalgan va eng sevimli texnikasi - bu chizmachilikda muallifning niyatini aks ettiradigan tarzda tasvirlashni maqsad qilgan grafik chizma.

Bolalar zavq va katta tasavvur bilan ertak, hikoya, she'rlarning kichik bo'laklarini tasvirlaydilar, asarlar mazmunini, ularga va qahramonlarga bo'lgan munosabatini chizishda aks ettiradi.

Asar  qahramoni  fazilatlarini  o`rganish  ishi  o`quvchini  ma`naviy  jihatdan 

boyitishiga shubha yo`q. Lekin uning o`z o`lchovlari borligini ham unutmaslik  kerak. 
Ta`lim  jarayonida  o`quvchiga  asar  qahramoniga  mustaqil  ravishda  tavsif  

berish ishonib  topshirib  qo`yilsa,  ya`ni  o`qituvchi  uni  yo`naltirib  turmasa,  

ba`zan  noto`g`ri  baholarini  tuzatib  bormasa,  ma`naviy  boyishda  sustkashlikka  yo`l  qo`yiladi.  Bu o`rinda  R.V.Glintershchikning  quyidagi  ogohlantirishlari 

o`rinli:  “O`quvchi  nazariy (va  amaliy)  masalalar  yuzasidan  yuritadigan  o`z  mushohadalarida  mutlaqo  qo`rqmasdir:  u  hayot  oqimida,  ijtimoiy  voqelikda  

mas`ul  shaxs  sifatida  deyarli  qatnashmaydi, shuning uchun o`zini usiz yaratilgandunyo ustidan odil hakam deb his  etadi,  o`z  mushohadalarini  o`zining  shaxsiy  buyumiday  himoya  qiladi,  binobarin  bu  narsa uning  o`zligini  qaror  toptirish  shakli bo`ladi” Bu yoshda o`quvchining fikrlashi uchun “hamma narsaga” 

“odam  bilishi  kerak  bo`lgan  hamma  narsaga”  beg`araz  keng  qiziqish  xos  

bo`ladi.  Ma`lumki,  san`atkor  yaratayotgan  obrazlar  muayyan  tushunchalarni  

(yaxshilik,  yomonlik,  yovuzlik,...)  hayotiy  saboq  tariqasida taqdim etadi. 

O`quvchilar  ana  shu  tushunchalar  bilan  izchil  tanishib  boradilar.  Bu 
tushunchalar yuqori sinflarda obrazlarga xarakteristika berish jarayonida asqotadi. 
Asar  qahramonlari  haqida,  yozuvchining  asar  bayonida  egallagan  mavqei 
to`g`risida  gapirganda,  g`oya  tushunchasiga  ko`p  murojaat  etiladi.  Asarning g`oyaviy mazmunini tushunish fikrlash operatsiyalarining quyidagi bir  butun 

tizimini ko`zda tutadi: 

1.  Biror  asarni  o`ylab  olishda  asardan  asarning  g`oyaviy  mazmunini  ochishga olib keladigan asosiy adabiy obrazlarni ajratish zarur. 
2.  Ushbu  etakchi  obrazlarning  muhim  xususiyatlarini:  ularni  xatti-harakatlari, 
fikr-o`ylari, dunyoqarashi, xarakterini tahlil qilib chiqish lozim. 
3. Asarning etakchi, shuningdek, ikkinchi darajali obrazlarini bir-biridan ajralgan 
holda idrok etmay, balki bir-biri bilan taqqoslab idrok etish darkor.   
4. G`oyaviy mazmunini aniqlash uchun badiiy asarni hayot bilan, jamiyat oldida 
turgan vazifalar bilan qiyoslash, asarning tarixiy ahamiyatini aniqlash kerak.
Shunga  ko`ra  ham  ba`zi  asarlarning  g`oyaviy  mazmunini  aniqlash,  anglab 

etish  qiyin  kechadi.  F.Egamberdievaning  fikricha,  badiiy  matnlar  mavzusi 

jihatidan  ham  murakkablik  kasb  etadi:  “Xususan,  vatan  ozodligi,  xalq  

erkinligi  va  inson  hurligi  mavzusida  yaratilgan  asarlarning  ayrimlari  umumiy  o`rta  ta`lim  maktablari o`quvchilari tomonidan birdek o`zlashtirilmaydi”.Bu jarayonda ham o’qituvchining roli juda kattadir.Ushbu mavzularga bag’ishlangan asarlarning g’oyasini har doim ham darsda ochishning iloji bo’lmaydi,dars yuzasidan turli savol va topshiriqlar berilib javoblar tinglanadi va o’quvchilarga

asarni qayta hikoyalash topshirig’i uy vazifasi qilib berilishi mumkin. Bu esa o’quvchining ushbu asarni qaytadan o’qishiga undaydi va dars davomida tushunib yetmagan boshqa bir jarayonlarni mustaqil o’qish jarayonida anglahi va to’ldirishi mumkin bo’ladi.Badiiy asarlar ichida hikoya janri ham alohida o’rin tutadi. Hikoyalar ko’pincha o’sha davr, shu davrga mos qahramonlarni gavdalantiradi,shu davrga mos masalalarni yuzaga chiqaradi.

O’quvchilar qahramonlarning ma’naviyatiga bo’lgan qiziqishlari tufayli hayotning nurli va qorong’i tomonlari xususida muayyan tushunchaga ega bo’la boshlaydilar. Ularda go’zallik va nafosatga muhabbat, yovuzlikka nisbatan nafrat tuyg’usi hikoyalar bilan tanishish va uni tahlil qilish davomida shakllanib boradi. Masalan, 3-sinfda «Jaloliddin Manguberdi» hikoyasida Chingizxon va uning qo’shinlariga nisbatan nafrat uyg’otilsa, Jaloliddin Manguberdining xatti-harakati orqali ona-Vatanga mehr-muhabbat uyg’otiladi, uning taqdiri orqali o’z ajdodlaridan faxrlanish tuyg’usi paydo bo’ladi. Hikoya tahlili adabiy tur sifatida o’ziga xos xususiyatlari va vazifasidan kelib chiqib ish ko’rishni taqozo etadi. Undagi har bir so’z, ibora, gap yozuvchining fikrini ifodalashga xizmat qiladi.

O’quvchilar asarlaming mualliflari haqida qancha ko’p ma’ lumotga ega bo’lsalar, uning shaxsi bilan qanchalik yaqindan tanishsalar u yaratgan obrazlarni ham imkon qadar mukammalroq his qiladilar. Muallifning insonni anglash yo'lidagi izlanishlari, kashfiyotlarini yozgan asarlari zamiridan qidirish ham o'quvchi shaxsini to'kislik sari yetaklaydi. Masalan, mashhur yozuvchi Abdulla Qahhor: “Agar yozuvchining axloq kodeksi tuziladigan bo‘Isa, men halollik bilan

jasoratni birinchi modda qilib qo ‘yar edim, chunki yozuvchining boshqa hamma hislatlari uning qay darajada halol, naqadar shijoatli ekaniga bog'liqdir”¹⁴, — degan ekan. O‘quvchida ulug‘ yozuvchining shu bahosiga shaxsiyati va ijodi bilan to‘g‘ri keladigan hurmat hissi paydo bo‘ladi. Bhu tuyg‘u asari o'rganilayotgan yozuvchining qahramonlarini baholashda o'quvchiga qo‘l kelishi mumkin.

Psixolog olimlarning ko’rsatishicha, badiiy asarni idrok etish uchun uni tushunishning o’zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab jarayon bo’lib, asarga, unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o’z ichiga oladi. Kichik yoshdagi o’quvchilar adabiy qahramonga ikki xil munosabatda bo’ladi:

1.Adabiy qahramonga emotsional munosabat.

2.Elementar tahlil qilish.

Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o’quvchilar o’z shaxsiy tushunchalardan foydalanadilar.Qahramonning boshqa fazilatlarini Baholash uchun ularda so’z boyligi, tajriba yetishmaydi.O’qituvchining vazifasi o’quvchilar payqay olmagan sifatlarni ko’rsatish va o’quvchilar nutqiga kiritishdir