|
43
III BОB. O‘ZBEK TILINI O‘QITISHNING USULIY VA LINGVО-
DIDAKTIK ОMILLARI
2006-2007 o‘quv yilidan amaliyotda bo‘lgan 5-9-sinflar uchun o‘zbеk
tilidan yangi dastur lisоniy tizim printsipida emas, balki nutqiy mavzular tizimida
tuzilgan. Bu asоsda o‘sha nutqiy mavzu dоirasida muayyan mazmun va ma’nоni
ifоdalash uchun zarur bo‘lgan lisоniy bilimlar: so‘z birikmalari, gap qurilmalari-
nutq namunalari o‘rgatiladi. Grammatik bilimlar nutqiy mavzu taqоzоsida fikr
ifоdalash vоsitasi bo‘lib, asоsiy maqsadning amalga оshishiga lingvо-didaktik оmil
sifatida хizmat qiladi.
Ta'lim qoraqalpoq tilida olib boriladigan maktablarning
birinchi bo‘g‘inida davlat tili - o‘zbek tilining o‘qitilishi juda katta
ijtimoiy, ma'naviy ahamiyatga molik masalalardan biri sanaladi.
Uning ijtimoiy, ma'naviy ahamiyati shundaki, o‘zbek tilini bilgan
qoraqalpoq o‘quvchisi ertangi mustaqil turmushga dadil qadam
tashlaydi, ayni vaqtda muloqot chegarasi kengayadi; jamiyatda
o‘zining munosib o‘rnini egallaydi, uning ma'naviy olami
kengayadi. U nafaqat qoraqalpoq xalqining o‘tmishi, urf- odatlari,
an‘analari, badiiy adabiyoti namunalari bilan tanishadi, balki
o‘zbek xalqi, uning boy tarixiy o‘tmishi, badiiy adabiyotini
hambilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Natijada, har ikki qardosh
xalqning do‘stlik rishtalari mustahkamroq bog‘lanadi, ularning o‘tmishi, urf-
odatlari, an‘analari orasida juda ko‘p mushtarakliklar va o‘ziga xosliklar borligini
bilib oladi. Ta'lim qoraqalpoq tilida olib boriladigan maktablarning ikkinchi
bo‘g‘inida "O‘zbek tili" o‘quv fanini o‘qitishdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad
o‘quvchilarni qoraqalpoq tili bilan bir qatorda O‘zbekiston Respublikasining davlat
tili - o‘zbek tilida muloqot qilish, ish yuritishga tayyorlashdir.
Ta'lim boshqa tilda olib boriladigan o‘rta umuiy ta'lim
maktablarida o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish ijtimoiy fanlar
44
ichida muhim o‘rin tutadi. Boshqa millat vakillarining davlat tili
hisoblangan o‘zbek tilini puxta egallashlari, milliy, madaniy
qadriyatlarni o‘rganish va ularga hurmat bilan munosabatda
bo‘lishlari taqozo etiladi
23
. O‘zbekistonda yasha o‘qish va ishlash
jarayonida mahalliy millat vakillari bilan teng munosabatda
bo‘lib, barcha sohalarda erkin fikr alamashish uchun o‘zbek tilini
yetarli darajada egallashlari ko‘zda tutiladi.
Umumiy o‘rta ta'lim davlat ta'lim standartida ta'lim boshqa
tilda olib boriladigan maktablarning 1-4-sinflarida davlat tili
ta'limidan o‘quvchilar quyidagi zaruriy bilim, malaka va
ko‘nikmalarni egallshalari belgilangan:
-o‘zbek tilidagi 700 ta so‘zni o‘z nutqlarida qo‘llay olish;
-mamlakatimiz mustaqilligi, ramzlari va bayramlari haqida
so‘zlab berish;
-yozma va og‘zaki nutq malakalariga ega bo‘lish;
-fikr bayon qilish uchun zarur bo‘lgan ayrim grammatik
vositalarni o‘z o‘rnida qo‘llay olish;
-bog‘lanishli nutq elementlaridan to‘g‘ri foydalangan holda
sodda matn tuza olish;
-xalq og‘zaki ijodi hamda bolalar adabiyoti namunalaridan
olingan parchalarni o‘qib tushuna olish.
24
SHu maqsadda ta'lim qoraqalpoq tilida olib boriladigan
maktablarning boshlang‘ich sinflarida ushbu o‘quv fanining
asosiy mazmunida quyidagi talablar ko‘zda tutiladi.
1. O‘rganilayotgan tila muloqot malakasini egallash;
2.Til materiallari va vositalarini nutqda qo‘llay bilish uchun
yetarli bilimlarni o‘zlashtirish;
23
Umumiy o’rta ta’limning DTS va o’quv dasturi. O’zbek tili (Ta’lim qoraqalpoq tilida olib boriladigan maktablar
uchun)dan dastur. Ta’lim taraqqiyoti 1-maxsus son. Toshkent 1999, 246-b.
24
Ko’rsatilgan adabiyot. 16-bet.
45
3.Milliy. madaniy umuminsoniy qadriyatlar bilan tanishtirish
orqali hosil qilinadigan tarbiya.
Bu mazmun asosan, nutqiy kommunikativ malakani egallash
orqali o‘zbek tilini o‘rgatishning umumta'limiy maqsadini, milliy
madaniyatni egallash malakasi esa tarbiyaviy maqsadni ko‘zlaydi.
Ta'lim
boshqa
tilda
olib
boriladigan
maktablarning
boshlang‘ich sinflarida o‘zbek tili bo‘yicha egallanadigan nutqiy
faoliyatning asosiy 4 turi: Gapirish, nutqni tinglab tushunish,
o‘qish va yozish amallari bo‘yicha har bir ta'lim bosqichida
taqozo etiladigan malaka va ko‘nikmalar me'yorini belgilab
beradi. Bunda o‘qishda, mehnat jarayonida va oilada, jamoat
joylarida yuzaga keladigan turli nutqiy vaziyatlarda mustaqil
ravishda fikr almasha olish va fikrni bayon eta bilish, eshitilgan
materialni idrok etish, shuningdek, yozma manbalarni o‘qish
orqali axborot olish, voqea-hodisalarga o‘z munosabatini bildirish
tarzida muloqotga kirish malakasini egallab borish dinamikasi
nazarda tutiladi.
Ta'lim qoraqalpoq tilida olib boriladigan maktablarda o‘zbek
tilini o‘qitishning umumiy va xususiy maqsadlari bor. Umumiy
maqsad-qoraqalpoq o‘quvchilarini o‘zbek tilida muloqot qilishga,
davlat tilida ish yuritishga tayyorlashdir. Xususiy maqsad esa
boshlang‘ich sinflarda "O‘zbek tili"ni o‘quv fani sifatida o‘qitish
o‘quvchilarni tovush va harf, leksika, grammatika, imlo, gapda
so‘zlarni grammatik jihatdan aloqaga kiritish, kichik, bolalarbop
nasriy va nazmiy asarlarni ifodali o‘qiy olish, ularning mazmunini
o‘z so‘zlari bilan qayta hikoyalash singarilarda namoyon bo‘ladi
25
DTS talabiga ko‘ra o‘zbek tili ta'limi adabiy o‘qish va milliy
ma'naviyatga oid bir qator zaruriy malaka va ko‘nikmalarni tarkib
25
Sh. Bo’ranova. . Ko’rsatilgan adabiyot. 13 bet.
46
toptirishni ham talab etadi. CHunonchi, o‘quvchilarni o‘zbek va
qoraqalpoq xalqlarining boy tarixi, milliy qadriyatlari, urf-odatlari
va ularning o‘ziga xos boy adabiy, badiiy merosi bilan
tanishtirish, uni o‘qib o‘rganish, ular asosida har bir o‘quvchiga
milliy
madaniyat
an‘analarini,
shuningdek,
umuminsoniy
qadriyatlarni singdirishni, insonparvarlik his-tuyg‘ularini kamol
toptirishni taqozo etadi.
Ta'lim qoaraqpoq tilida olib boriladigan maktablarning 2-4-
sinflarida o‘zbek tilidan har bir sinfda 68 soatdan vaqt ajratilgan
bo‘lib, bu o‘zbek alifbosini o‘rganishga qadar bo‘lgan davr,
o‘zbek alifbosini o‘rganish davri va alifbodan keyingi davrlarni
o‘z ichiga oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
