Talabning iqtisodiy mohiyati. Talabning o’zgarib turishiga ta’sir etuvchi omillar

Mulkdan va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdan olingan daromadlarning o’sishi

	1990 yil	2012 yil
Mulk va tadbirkorlik faoliyatidan mahsulot sotish hamda xizmat ko’rsatishdan olingan daromadlarning yalpi daromaddagi ulushi	10,6	51,0

Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi (uy xo’jaliklarini o’rtacha oy davomida tahlil qilganda).
Yangi turdagi ushbu daromadlarning afzalligi shuki, aholining tadbirkorlik sohasida faollashuvi oila yalpi daromadlarining jadal ravishda oshib borishi uchun rag’batlantiruvchi bozor omillarini yaratadi, markazlashtirilgan iqtisodiyot sharoitida keng tarqalgan boqimandalik va daromadlarning bir xilda bo’lishi darajasini pasaytiradi.
O’rtacha oylik ish haqi miqdorining bosqichma-bosqich oshirib borilgani o’tish davrining dastlabki yillarida bo’lgani kabi, yalpi daromadlar tarkibidagi ulushi yanada pasayib ketishining oldini oldi. Hozirgi paytda aholining yalpi daromadlarida oylik ish haqining ulushi barqaror holat, ya’ni 30–32,1 foiz darajasida saqlab qolinmoqda. Mamlakatimizda aholi daromadlarini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarning qabul qilinishi, hayotimizda tobora hal qiluvchi kuchga aylanib borayotgan o’rta sinfni shakllantirish imkonini berdi. Ekspertlar xulosalariga ko’ra, o’rtacha daromadga ega bo’lganlar, agar 1990 yilda aholining 18 foizini tashkil etgan bo’lsa, 2000 yilda uy xo’jaliklarini tadqiq etish natijalariga ko’ra bu ko’rsatkich 24 foizga yetgani ayon bo’ldi. 2010 yilda esa 60 foiz uy xo’jaliklari o’rtacha darajadan kam bo’lmagan barqaror daromadga ega bo’lgan.
Yalpi iste’mol xarajatlari. Oila yalpi daromadlarining oshib borishi bilan bir vaqtda yurtimizda iste’mol mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini oshirish va aholiga ko’rsatilayotgan xizmat turlarini kengaytirish hisobidan ushbu daromadlardan samarali foydalanishga sharoit yaratildi. Agar 1990 yilda aholi daromadlarining bor-yo’g’i 46–48 foizi mamlakatimizda ishlab chiqarilgan tovar resurslari bilan ta’minlangan bo’lsa, 2011 yilda bu ko’rsatkich 75 foizdan oshdi.
2010 yilda iste’mol mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi 1990 yilga nisbatan 6,7 barobar, aholiga pullik xizmat ko’rsatish hajmi esa 1,4 barobar o’sdi. Yuqorida qayd etilgan omillar aholi yalpi daromadlarining o’sishi bilan birga, uning pul omonatlari va jamg’arma mablag’lari barqaror o’sib borishini ham ta’minladi. Bu mablag’larning xarajatlar tarkibidagi ulushi o’sib, 1990 yildagi 11,8 foizdan 2010 yilda 15,4 foizga yetdi.
Oilalarning iste’mol xarajatlari makrotarkibi ham optimallashib bormoqda: oziq-ovqat mahsulotlari uchun xarajatlar ulushi barqarorlashib, xizmatlar uchun xarajatlar ulushi ortib bormoqda. Bunday holat iqtisodiy rivojlanib borayotgan davlatlar uchun xosdir.