Translyatsiya deganda to ‘rt xil nukleotiddan tashkil topgan iRNKdagi
irsiy axborotni 20 xil aminokislotadan iborat polipeptid zanjiriga ko‘chirish
tushuniladi. M azkur jarayon uch bosqichda amalga oshadi:
1. A m inokislotalam ing faollashishi y a’ni am inokislotaning АТҒ
ishtirokida adenozin monofosfat bilan birikib aminoatsil adenilat hosil
qiUsh reaksiyasi.
2. F aollashgan am inokislotalarni tR N K ga birikishi. Bu maxsus
aminoatsil sintetaza ferment ishtirokida ro‘y beradi.
Aminoatsil sintetaza fermenti har bir aminokislota uchun o ‘ziga xos
bo‘ladi. tR N K yadroda sintezlansa ham sitoplazmada erkin holda bo‘ladi.
tRNKning bir molekulasi 76-85 nukleotiddan iborat. Uning tuzilishi beda
bargiga o ‘xshash. tR N K ning uch qismi nihoyatda ahamiyatli sanaladi.
a) antikodon - bu uchta nukleotiddan tuzilgan bo‘lib, u tRNKdagi
triplet ketma-ketligini iRNKdagi tripletga kom plem entar moshgi.
b) tR N K maxsus aminokislotaga birikkardigini aniqlovchi qism. v) tR N K -
ning aminokislota joylashadigan akseptor qismi.
3. Translyatsiyani uchinchi bosqichi —
faollashgan va tR N K ga
birikkan aminokislotalarni ribosomalarga tashib keltirish va iRNKdagi
nukleotidlar izchilhgi to ‘grisidagi irsiy axborotning oqsil tarkibidagi
aminokislota izchilligiga ko‘chirish ya’ni chin m a’nodagi translyatsiyadir.
Translyatsiyani
uchinchi bosqichi
sitoplazmadagi ribosomalarda amalga
oshadi. Ribosomani kattahgi prokariot va eukariot hujayralarida har xil.
Prokariot
hujayralarda uning kattaligi o ‘rtacha 30x30x20nm. eukariotlarda
esa 40x40x20 nm ga teng. Ribosomalaming kattaligi sedimentatsiya birligi
bilan o ‘lchanadi. Sedimentatsiya maxsus ozuqa muhitida ribosomalaming
sentrifugalashdagi cho‘kish tezligini ifodalaydi.
Ichak tayoqchasi bakteriyasining ribosomasi ikki: katta va kichik
qismdan tashkil topgan. Ular 64% ribosomal RNK, 36% oqbildan luzilgan.
Ichak tayoqchasi bakteriyasidan farqli o ‘laroq
eukariotlar ribosom a
subbirliklari birmuncha yirik.
H ar bir ribosomada aminoatsil va peptidil markazlari bo‘ladi. Birinchi
am inokislota (m etionin) avvalo ribosom aning am inoatsil markaziga
o ‘mashadi. Bu aminoatsil markazda metionin aminokislotasini ribosomaga
olib kelgan tR N K antikodoni ribosomaning aminoatsil markazidan o ‘rin
olgan iR N K kodiga qarama qarshi joylashadi va kod bilan antikodon
o‘zaro birikadi. Shundan so‘ng tR N K olib kelgan metionin aminokislotani
ribosomaning katta bo‘lagiga qoldiradi, o ‘zi
esa aminoatsil markazdan
peptidil markazga suriladi. Bo‘shagan am inoatsil m arkazga keyingi
iRNKning kodi joylashadi va u keyingi aminoatsil tR N K antikodoni
bilan birikadi. Shu lahzadan boshlab translyatsiyaning ikkinchi bosqichi -
elongatsiya amalga oshadi. Elongatsiya bu polinukleotid zanjirini uzayishi.
O q ib a td a p ep tid il tra n sfe ra z a fe rm e n ti y o rd a m id a b irin c h i
aminokislotaning karboksil gumhi (COOH) ikkinchi aminokislotaning
am ino guruhi (N H 2) bilan birlashadi va ular o ‘rtasida peptid bog‘
(-C O -N H -) hosil bo‘ladi. Natijada suv molekulasi ajraladi.
Shunday usul
bilan elongatsiya jarayonining keyingi bosqichlarida iRNK kodi tR N K
antikodoni bilan ham ribosomaning aminoatsil markazidan peptidil markazga
tR N K surilgan sari dipeptid, tripeptid, polipeptid sintezi davom etaveradi.
Bunda albatta ribosomal translokaza fermenti elongatsiyani oqsil omili
sifatida davom ettiradi. Ribosomaga tashib
kelgan aminokislotadan ozod
bo‘lgan tR N K va u bilan aloqada boklgan iR N K kodoni ribosomaning
tashqarisiga chiqadilar.
Ribosomaning aminoatsil va peptidil markazlarida oqsil sintezi aminoatsil
markazga uchta term inator kodon UAA, UAG yoki UGA lardan biri
kelib joylashgach to‘xtaydi. Ribosomaning aminoatsil markaziga terminator
kelib tushgach polipeptid sintezining uchinchi
bosqichi terminatsiyasi
boshlanadi. Terminatsiya bu translyasiyaning oxirgi bosqichi. Terminatsiya
sintezlangan poli peptid zanjirini ribosomaning katta subbirligidan ajralishiga
olib keladi.Natijada erkin holdagi ribosoma yangi polipeptid zanjirining
sintezida qatnashishi mumkin bo‘ladi. Barcha eukariot organizmlarda
translyatsiya jarayoni umuman olganda shunday kechadi.
Oqsil biosintezida hosiJ bolgan polipeptid zanjir translyatsiyajarayonida
ziga xos maxsus funksiyani o ‘taydi. Oqsilning birlamchi strukturasi
polipeptid zanjirda aminokislotalarning izchilligi bilan belgilanadi.Biroq
oqsil molekulasi hujayra ichida to‘g£ri chiziqda
tortilgan aminokislotalar
zanjiridan iborat b o ‘lmay, spiral shaklida buralgan, koptok shaklida
o £ralgan, glo b u ly ar b o ‘ladi. Bu u la rn in g ikkilam chi, u c h la m c h i
strukturalaridir.
Ikkilamchi, uchlamchi strukturalar hosil bo‘lishida disulfid
bogiar, ionh bogiar, gidrofob, qutblangan guruhlar orasidagi aloqalar
muhim rol o ‘ynaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
