Talabalari uchun darslik

4.Hujayrada oqsil biosintezi
Hujayralar tuzilishi va xossalari asosan undagi oqsillarga b o g iiq . 
Modomiki shunday ekan u holda ona hujayra qanday oqsillar sintezlasa, 
qiz hujayra ham shunday oqsillarni sintezlaydi. Oqsillar sintezi fan tarixida 
eng m uhim m uam m olardan biri bo‘lib kelgan. Hozirgi vaqtga kelib bu 
muammo deyarli hal qilindi. Respublikamizning mashhur olimi akademik 
YO.X.To‘raqulov qayd etishicha hujayradagi oqsillar sintezida yuzga 
yaqin fermentlar, maxsus oqsil faktorlar, 200 ga yaqin makromolekulalar 
qatnashadi. Makromolekulalarning ko‘pchiligini ribosomalar tashkil etadi. 
Oqsil molekulasi biopolimer bo‘lib, uning monomerlari aminokislotalar 
sanaladi. H ar bir oqsil molekulasida aminokislotalar tarkibi izchilligi, 
soni shu oqsilga xos boiadi. Oqsil strukturasini aniqlashda D N K asosiy 
rol o'ynaydi. Oqsil molekulasiga nisbatan D N K molekulasi bir necha 
o‘n, hatto yuz barobar uzun. D N K ning har xil qismlari turli oqsillar
* - UAA, UAG, UGA tripletlari aminokislotalami kodlamaydi, balki
polipeptid zanjimi tugallanganini ifodalaydi.
** - GUG tripleti kodstartini, ya’ni polipeptid bog‘ sintezi boshlanganligini
bildiradi.

---

sintezlanishida hal qiluvchi rol o ‘ynaydi. Lekin shuni qayd etish lozimki 
oqsil molekulasini sintezida DNKning o‘zi bevosita ishtirok etmaydi, chunki 
u yadro tarkibida, oqsil esa sitoplazmadagi ribosomalarda sintezlanadi. 
Odatda oqsil strukturasi haqidagi axborot D N K da b o ia d i va saqlanadi. 
D N K dagi oqsil biosintezi t o ‘g ‘risidagi ax borotn i R N K sin tetaza 
ferm enti iR N K ga ko‘chiradi, hosil b o ig a n iR N M ar esa ribosomalarga 
yo‘naladi.
H ujayradagi oqsil biosintezi m atritsali p rin sip g a asoslanadi. U 
transkripsiyaham da translyatsiyadan iborat.
Transkripsiya- bu qo‘sh zanjirli DNKdagi irsiy axborotni bir qavat 
zanjirli RNKga ko‘chirishdir.
M azkur jarayon ferm ent orqali am alga oshiriladi. IR N K nusxa 
ko‘chirilishi D N K spiralining 5!-3! tomoniga yo‘nalgan boiadi. Odatda 
organizm hayoti va rivojlanishi uchun zarur ferm entlar va oqsillar 
interfazagacha ya’ni D N K sintezlanishi davrigacha ro‘y beradiTranskripsiya 
uch bosqichdan: initsiatsiya, elongatsiya va terminatsiyadan tashkil topgan.
iR N K sintezi transkripsiyaning initsiatsiya qismidan boshlanadi. Bu 
sintezlanishi lozim b o ig a n gen oldidagi prom otor qismdir. Prom otor 
80 nukleotidlar juftligidan tashkil topgan. Virus va bakteriyalarda esa 
p ro m o to r 10 ta n u k le o tid la r ju ftlig id a n ib o ra t. P ro m o to rd a g i 
nukleotidlar izchilligida AT jufthgi tez-tez takrorlanganligi sababli u TATA
izchilligi deb ham ataladi. 
T ra n sk rip siy a
tR N K
p o lim e ra z a fe rm e n ti 
yordamida amalga oshadi. 
E u k a r io tla r d a
R N K
polimerazani uch xil tipi 
m avjud. U la rd a n biri 
iRNK, ikkinchisi RNK, 
uchinchisi tR N K sintez 
qilishda qatnashadi. iRNK 
sintezlanishi uchun RNK 
p o lim e ra z a fe rm e n ti 
promotorga m ustahkam
bogianadi.