Talabalari uchun darslik



Download 5,51 Mb.
Pdf ko'rish
bet128/266
Sana21.11.2022
Hajmi5,51 Mb.
#869510
1   ...   124   125   126   127   128   129   130   131   ...   266
Bog'liq
hjacki 358 Genetika

 
Deletsiva 
A e C в ғ 
g
 
h
с п
ж
х
ш
-------------- ►
с ш
х
ш
1 1
A B C O £ F GH
 
Duplikatsiva 
A в C в c о £ ғ 
gh
t шт
i x m
-------- —-----
t
T
A в c p £ F о н
 
periiscntrik
c o
С П Е
A B C O £ F G H
( " ■ " ■ X E D
t
t
paratsentrik
A
__________
£ F 9 Й
A B C O E F G H
С Е Ш
Х Ш
t
М N O С D £ FG п
retsiprok
Iranslokalsiya
A B C P £ F Q H
г т т т т

t
t
retsi prok 
bollmagan
translokasiya
A D £ F B C G H
(transpozisiya)
53 — rasm. Xromosoma tuzilishining o 'zgarish turlari.
138


Inversiya ham xromosoma mutatsiyasining bir xili. U sodir bo‘lgan 
taqdirda xromosomadagi genlar soni ortmaydi hamda kamaymaydi, lekin 
ayrim qismi o ‘z o bmini 180° ga o ‘zgartiradi. Inversiya ikki xil bo‘ladi. 180° 
ga o ‘zgargan xromosomaning bir qismida sentromera b oiad i, ikkinchi 
qismida esa sentromera boim aydi. Inversiyaning birinchi xilini peritsenti i!: 
inversiya, ikkinchi xili paratsentrik inversiya deyiladi.
Translokatsiya deganda ikkita nogomologik xromosomalaming o kzaro 
ayrim boiaklari bilan o ‘rin almasliishi tushuniladi. Translokatsiya hayvon 
hujayralarida ham o ‘simlik hujayralarida ham kuzatiladi. Nogomologik 
xromosomalari translokatsiyaga uchragan organizmlarda nasl qoldirish 
kam ro q b o ia d i. G om ozigota re tsip ro k translokatsiyaga uch ragan
x ro m o so m a la rd a g e n larn in g b irik ish g u ru h i o ‘zg arad i. D a stlab
xromosomaga birikmagan genlar endihkda xromosomaga birikkan bo iad i 
yoki aksincha hodisa ro‘y beradi.
T ra n s p o z its iy a . 
K o ‘ch ib y u ru v c h i e le m e n tla r o rg a n iz m la r 
evolyutsiyasida m uhim o ‘rin tutadigan genetik birliklar b o iib , ular 
x ro m o so m a la rn in g b ir jo y d a n ik k in c h i joyga k o ‘chib y uruvchi 
fragmentlaridir. Bunday elementlar o ‘tgan asming 40-yillarida AQSh 
olimasi В .М ак Klintok tom onidan kashf qilingan va bu ishi iichuii olima 
1984-yil Xalqaro Nobel mukofoti bilan taqdirlangan. Ko‘chib yuruvchi 
elementlaming uch xil tipi mavjud va ular bir-biridan tuzilishi, ko chib 
yurish tip i va vimslarga o ‘xshash yoki o ‘xshashmasligi bilan farqlanadi. 
Shulardan birinchisi transpozonlar b o iib , ular D N K ning bir joyidan 
ajrahb chiqib, ikkinchi joyga borib o ‘m ashadi. Bunda D N K m iqdor 
jihatdan o ‘zgarmaydi. Buning aksicha, ikkinchi tip ko‘chib yumvchi 
elem entlar, retrotranspozonlar — D N K ning bir b o iag i b o iib , ular 
tuzihshi jihatidan RN K -tutuvchi vimslami eslatadi. Bunday elementlar 
o ‘zlaridan teskari transkri ptaza yordamida D N K holidagi o ‘z nusxasini 
sintezlab, bu nusxalam i D N K ning boshqa joyiga ko‘chib o ‘tishini 
(insersiyalanishini) ta ’minlaydi. K o‘chish davomida retrotranspozonlan:. 
eski nusxasi o ‘z joyida qoladi va faqat ulaming nusxasigina ko‘chiriiacii. 
Natijada D N K miqdor jihatdan ko‘payadi. Uchinchi turdagi ko ‘chib 
yumvchi elem entlar — retropozonlar deb atalib, ko‘chish mexanizmi 
bo‘yicha yuqoridagi retrotranspozonlarBa o‘xshaydi, ya’ni ulam i nusxalari 
sintezlanib, boshqa joyga ko‘chadi. Biroq asosiy farq ular tuzilishi jihatidan 
vimslarga mutlaqo o ‘xshamaydi va nusxa ko‘chirish uchun o‘zlarida teskari 
transkriptaza fermentiga ega emas. Bu uch turdagi ko‘chib yumvchi 
elem entlar organizm lar genom ining ko‘p m iqdorini tashkil qiladi. 
0 ‘simliklar genom ining qariyb 50% transpozon, retrotranspozon va 
retropozonlardan tashkil topgan. Masalan, makkajo‘xori so‘tasida donlami


antotsian (qizil) pigmentlarni paydo bo‘lib yo‘qolishi antotsian rangni 
beruvchi genni ichidagi transpozonni ko‘chishi bilan izohlanadi. Bunda 
sariq rangli dondan transpozonni chiqib ketishi antotsian rang beruvchi 
gen tiklanishiga olib keladi.
Aniqlanishicha transpozonlar va retrotranspozonlarda bu elementlarni 
ko‘chib yurishini belgilovchi transpoaza fermenti yoki nusxa ko‘chiruvchi 
teskari transkri ptaza fermenti genlarini o ‘zida tutadi va kocchishga o ‘tish 
uchun samarali bo‘lgan yopishqoq uchlarga ega. Biroq bunday birliklarni 
fenotipiknam oyon bo‘lishi, ular biror funksional genlami ichiga tushib 
qolganda yaqqol ko‘rinadi.
“Sakrovchi” genetik elementlar keyinchalik ko‘pchilik eukariot va 
prokariot organizmlarda ham aniqlandi. Hanuzgacha mazkur genetik 
elementlar organizm uchun foydah fimksiyaga egami degan masala hal 
etilmagan. Ba’zi olimlar “sakrovchi” genetik elementlar “xudbin gen” 
bo‘lib, faqat o ‘z-o ‘zini kokpaytirish funksiyasini bajaradi, organizm uchun 
hech qanday foyda keltirmaydi degan fikmi quwatlaydilar. Bunga qarama- 
qarshi o la ro q “sakrovchi” genetik elem entlar xrom osom ada har xil 
mutatsiyalarni hosil etish qobiliyatiga ega bo‘lib, xromosomalaming ichki 
tuzilishini o ‘zgarishiga olib keladi, degan mulohazalar ham bor.
6.Genom mutatsiyalari
G enom mutatsiyasi genotipning barcha sistemasini qamrab oladi.U
poli ploidiya, geteroplodiyaga ajraladi. Poliploidiya deganda xromosoma 
to‘plamini karra ortishi, geteroplodiya atamasi ostida esa xromosoma 
sonini ortishi yoki kamayishi tushuniladi. Dastlab 1889-yilda I.I.Gerasimov 
spirogira suv o ‘tiga yuqori harorat bilan ta’sir etib yadro moddasini ikki 
hissa ko‘payishiga erishgan. Poli ploidiya atamasini birinchi bo‘lib fanga 
1916-yilda G.Vinkler kiritgan. U yunoncha 

Download 5,51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   124   125   126   127   128   129   130   131   ...   266




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish