Talabalari uchun darslik

(4n,
6
n,
8/7 v?. hokazo) 
va m uvozanatsiz (3
n, 5n, In
va hokazo) ga ajraladi. M uvozanatli 
avtopoliploidlar xromosomasi diploid b o ‘lgan organizmlarga qaraganda 
yirikpoyali, bargli, gulli, urug‘li b o ‘ladi. Poliploid hujayralarda diploidli 
hujayralarga nisbatan yadrolari yirikroq bo‘ladi. K o‘pgina o ‘simliklarda 
poliploid qatorlar b o ‘lib ularda xromosoma soni 2
n,
...10/? gacha boradi. 
Gulli 
0
‘simhklarda ko‘p avlodlar poliploid qatorlardan iborat.
Allopoli ploidlarodatda turlararo duragay oi^anizmlardagi xromosoma 
to ‘plamini 
кагга ortishi 
tufayli hosil bo‘ladilar. Bunday formalami 
tabiatda paydo b o‘lishi mumkinhgi tajriba yo‘li bilan isbotlangan. Masalan, 
XX asming 20-yillarida G.D.Karpechenko karam (
Brassica oleraceae
) 
bilan turp (
Raphanus sativus)
ni chatishtirib duragay olgan. Bunday 
avlodlararo duragaylaming vegetativ oiganlari kuchli rivojlansa ham uiar 
pushtsiz bo‘lgan. Chunki avlodlararo duragaylarda xrom osom alar soni 18 
bo‘lsa ham, ulaming 9 tasi karamga, 9 tasi turpga tegishli bo‘lgani sababli 
ulaming univalentlari bir-biri bilan konVugatsiyalanmaydi va oqibatda 
gametalami hosil bo‘lishi normal bormaydi. G .D .K arpechenko um g‘chi
, ■ *
* г ,
4
■
>

---

va changchi gam etalarining ayrim lari ikki avlodning xrom osom alar 
yig‘indisiga (9R+9B) ega ekanligini aniqladi. Bunday diploid to ‘plamli 
xromosomaga ega uruclii va changchi gametalami o ‘zaro chatishishidan 
36 xromosomali tetraploid nasl beruvchi o ‘simliklar olindi. Tabiatda turlararo 
duragaylanish oqibatida har xil tur xromosomalarini bir organizmda 
mujassam bo‘lish imkoniyati tug‘iladi. Bug‘doynmg tetraploid va geksoploid, 
28, 42 xromosomali, gso ‘zaning tetraploid xromosomali turlari mavjudligi 
bunga yorqin misoldir. (54-rasm)
Akademik A. Abdullayev fikriga ко‘га gko kzaning 52 xromosomali turlari 
eski va yangi dunyo g‘o ‘zalarining 2p=26 xromosomali turlarini o ‘zaro 
chatishishidan hosil bo‘lgan Fj duragaylam ing xrom osom alam i ikki 
marotaba ortishi hisobiga ro‘y bergan bo‘lishi mumkin.
Aneuploidiya yoki geteroploidiya hodisasi xromosomalar karra ortishi 
emas, aksincha, son jihatdan ortishi yoki kamayishi bilan aloqador. Ayrim 
holatlarda meyoz jarayonida xrom osom alar ikki qiz hujayraga teng 
taqsimlanmasligi mumkin. Bunday holat natijasida bir gametaga bitta, 
ikkita yoki uchta xromosoma ortiqcha, ikkinchi gametaga shuncha 
xromosoma kam taqsimlanadi. Agar zigotada 1 xromosoma ortiqcha bo‘lsa 
trisomik, bir juft kam bo ‘lsa nullisomik deb ataladi. Xromosomalaming 
son jihatdan ortiqcha yoki kam bo‘lishi fenoti pda bir qancha o ‘zgarishlami 
keltirib chiqaradi. U ayniqsa odamlarda va hayvonlarda kamomatlikka 
sababchi bo‘ladi. Odamlarda 13, 18 xromosomalarini bittaga ortib ketishi 
oqibatida Patau, Edvards sindromi kuzatiladi. Bunday xromosoma to‘plamiga 
ega bolalar tana tuzilishi, organlar sistemasida juda ko‘p g‘ayritabiiy 
o ‘zgarishlar sodir bo‘lgani uchun ular o ‘lik holda tug‘iladi yoki tug‘ilsalar 
ham tezda oladilar.
Agar o ‘simlik changida bitta ortiqcha xromosoma bo‘lsa, u changchini 
hosil etmaydi, urug‘chi hujayrasida bitta ortiqcha xromosoma bo‘lgan 
taqdirda u hayotchan bo‘ladi.
Odatda, hujayrada yadrodagi asosiy xromosomalar (A tipidagi) dan 
tashqari qo‘shimcha (B tipidagi) xromosomalar ham uchraydi.Btipidagi 
qo‘shimcha xromosomalar ikki urug‘pallali o ‘simliklarning 510 turida, 
bir urug‘pallali o ‘simliklaming 1007 turida, hasharotlaming 40% turida 
topilgan. Btipdagi xromosomalar to ‘liq geteroxromatindan tashkil topgan 
bo‘lib organizm rivojlanishiga salbiy ta 5sir ko‘rsatadi. B xromosomaning 
qanday vazifa bajarishi hali aniqlanmagan.
7.Tabiiy va sun’iy mutatsiyalar
Tabiiy m uhitda paydo bo‘lgan mutatsiyalar tabiiy yoki spontan, sun’iy 
sharoitda ohngan mutatsiyalar sun’iy mutatsiyalar deb ataladi.
Tabiiy mutatsiyalar: genning yangi holati bo‘lib, u kabi turg‘undir. 
Tabiiy mutatsiyalaming paydo bo‘lish sabablari turlicha. Odatda mutatsiya

---

organizmlaiga tashqi muhit omillari radiatsiya, yuqori yoki past harorat 
kimyoviy m oddalar ta ’sirida paydo bo‘ladi. Mutatsiyaning hosil bo‘lishida 
ichki sab ab lar, ch u n o n c h i, gen m u ta to rla r, m e to b o litla r t a ’siri, 
autoreproduksiyadagi xatoliklar, shuningdek krossingover m uhim rol 
o ‘ynaydi.
Tabuy mutatsiyalar to ‘g‘risidagi tasaw urlar XX asming 60 yiUarida 
g e n la r n in g o ‘z - o ‘z in i h o sil e tis h i, re p a ra ts iy a va g e n la rn in g
rekom b in atsiy asi, shuningdek ularga sababchi ferm ent sistem asi 
ochilgandan so‘ng shakllandi. Dastlabki paytda gen mutatsiyalar D N K
sintezida qatnashadigan fermentlar faohyatidagi xatoliklar sababchi degan 
faraz mavjud edi. Hozirgi davrga kelib mazkur faraz deyarli barcha olimlar 
tomonidan e?tirof qilindi. Insonlar tabiiy mutatsiyalardan seleksiva ishlarida 
foydalanib kelganlar. Bunga misol tariqasida ankon qo ‘y zotini chiqarish 
tarixini olish mumkin. 1791 yil AQShning Massachusets shtatida ona 
qo‘ydan kalta, qiyshiq oyoqli qo‘zichoq tug‘ilgan. U boqilgandan so‘ng 
yirik qo‘yga aylangan. Bu erkak qo‘y ona qo‘y bilan chatishtirilganda 
qisqa, qiyshiq oyoqlilik belgisi avlodga berilgan. Fermerlar ana shu qo‘ylami 
boqish osonligini e ’tiborga olib ko£paytirganlar va shu tariqa kalta oyoqli 
ankon q o ‘y zoti yaratilgan. Bunday tabiiy m utatsiyalar o ‘simlik va 
hayvonlar, odamlarda ko‘plab uchiaydi. Masalan: qora tanli odamlar orasida
oq tanh — albinos bolalami tug‘ilishi . »ki 
qon ivimasligi — gemofiliya kasali paydo 
bo‘hshi bunga yorqin misoldir.
XX asrning 30-yillariga kelib olim lar 
s u n ’iy m u tatsiy alam i olishga m uvaffaq 
b o 4 d ila r . 1925 y ili G .A .N a d s o n va 
G .S.F ilippovlar achitqi zam burug‘larida 
re n tg e n n u rla ri y o rd a m id a m u ta ts io n
ja ra y o n n i k o ‘p m a ro ta b a te z la sh tirish
mumkinligini tajriba orqali isbotladilar.