va changchi gam etalarining ayrim lari ikki
avlodning xrom osom alar
yig‘indisiga (9R+9B) ega ekanligini aniqladi. Bunday diploid to ‘plamli
xromosomaga ega uruclii va changchi gametalami o ‘zaro chatishishidan
36 xromosomali tetraploid nasl beruvchi o ‘simliklar olindi. Tabiatda turlararo
duragaylanish oqibatida har xil tur xromosomalarini bir organizmda
mujassam bo‘lish imkoniyati tug‘iladi. Bug‘doynmg tetraploid va geksoploid,
28, 42 xromosomali, gso ‘zaning tetraploid xromosomali turlari mavjudligi
bunga yorqin misoldir. (54-rasm)
Akademik A. Abdullayev fikriga ко‘га gko kzaning 52 xromosomali turlari
eski va yangi dunyo g‘o ‘zalarining 2p=26 xromosomali turlarini o ‘zaro
chatishishidan hosil bo‘lgan Fj duragaylam ing xrom osom alam i ikki
marotaba ortishi hisobiga ro‘y bergan bo‘lishi mumkin.
Aneuploidiya yoki geteroploidiya hodisasi
xromosomalar karra ortishi
emas, aksincha, son jihatdan ortishi yoki kamayishi bilan aloqador. Ayrim
holatlarda meyoz jarayonida xrom osom alar ikki qiz hujayraga teng
taqsimlanmasligi mumkin. Bunday holat natijasida bir gametaga bitta,
ikkita yoki uchta xromosoma ortiqcha,
ikkinchi gametaga shuncha
xromosoma kam taqsimlanadi. Agar zigotada 1 xromosoma ortiqcha bo‘lsa
trisomik, bir juft kam bo ‘lsa nullisomik deb ataladi. Xromosomalaming
son jihatdan ortiqcha yoki kam bo‘lishi fenoti pda bir qancha o ‘zgarishlami
keltirib chiqaradi. U ayniqsa odamlarda va hayvonlarda kamomatlikka
sababchi bo‘ladi. Odamlarda 13, 18 xromosomalarini bittaga ortib ketishi
oqibatida Patau, Edvards sindromi kuzatiladi. Bunday xromosoma to‘plamiga
ega bolalar tana tuzilishi, organlar sistemasida juda ko‘p g‘ayritabiiy
o ‘zgarishlar sodir bo‘lgani uchun ular o ‘lik holda tug‘iladi yoki tug‘ilsalar
ham tezda oladilar.
Agar o ‘simlik changida bitta ortiqcha xromosoma bo‘lsa, u changchini
hosil etmaydi, urug‘chi hujayrasida bitta ortiqcha xromosoma bo‘lgan
taqdirda u hayotchan bo‘ladi.
Odatda, hujayrada yadrodagi asosiy xromosomalar (A tipidagi) dan
tashqari qo‘shimcha (B tipidagi) xromosomalar ham uchraydi.Btipidagi
qo‘shimcha xromosomalar ikki urug‘pallali o ‘simliklarning 510 turida,
bir urug‘pallali o ‘simliklaming 1007 turida, hasharotlaming 40% turida
topilgan. Btipdagi xromosomalar to ‘liq geteroxromatindan tashkil topgan
bo‘lib organizm rivojlanishiga salbiy ta 5sir ko‘rsatadi.
B xromosomaning
qanday vazifa bajarishi hali aniqlanmagan.
7.Tabiiy va sun’iy mutatsiyalar
Tabiiy m uhitda paydo bo‘lgan mutatsiyalar tabiiy yoki spontan, sun’iy
sharoitda ohngan mutatsiyalar sun’iy mutatsiyalar deb ataladi.
Tabiiy mutatsiyalar: genning yangi holati bo‘lib, u kabi turg‘undir.
Tabiiy mutatsiyalaming paydo bo‘lish sabablari turlicha. Odatda mutatsiya
organizmlaiga tashqi muhit omillari radiatsiya, yuqori yoki past harorat
kimyoviy m oddalar ta ’sirida paydo bo‘ladi. Mutatsiyaning hosil bo‘lishida
ichki
sab ab lar, ch u n o n c h i, gen m u ta to rla r, m e to b o litla r t a ’siri,
autoreproduksiyadagi xatoliklar, shuningdek krossingover m uhim rol
o ‘ynaydi.
Tabuy mutatsiyalar to ‘g‘risidagi tasaw urlar XX asming 60 yiUarida
g e n la r n in g o ‘z - o ‘z in i
h o sil e tis h i, re p a ra ts iy a va g e n la rn in g
rekom b in atsiy asi, shuningdek ularga sababchi ferm ent sistem asi
ochilgandan so‘ng shakllandi. Dastlabki paytda gen mutatsiyalar D N K
sintezida qatnashadigan fermentlar faohyatidagi xatoliklar sababchi degan
faraz mavjud edi. Hozirgi davrga kelib mazkur faraz deyarli barcha olimlar
tomonidan e?tirof qilindi. Insonlar tabiiy mutatsiyalardan seleksiva ishlarida
foydalanib kelganlar. Bunga misol tariqasida ankon qo ‘y zotini chiqarish
tarixini olish mumkin. 1791 yil AQShning
Massachusets shtatida ona
qo‘ydan kalta, qiyshiq oyoqli qo‘zichoq tug‘ilgan. U boqilgandan so‘ng
yirik qo‘yga aylangan. Bu erkak qo‘y ona qo‘y bilan chatishtirilganda
qisqa, qiyshiq oyoqlilik belgisi avlodga berilgan. Fermerlar ana shu qo‘ylami
boqish osonligini e ’tiborga olib ko£paytirganlar va shu tariqa kalta oyoqli
ankon q o ‘y zoti yaratilgan. Bunday tabiiy m utatsiyalar o ‘simlik va
hayvonlar, odamlarda ko‘plab uchiaydi. Masalan: qora tanli odamlar orasida
oq tanh — albinos bolalami tug‘ilishi . »ki
qon ivimasligi — gemofiliya kasali paydo
bo‘hshi bunga yorqin misoldir.
XX asrning 30-yillariga kelib olim lar
s u n ’iy m u tatsiy alam i
olishga m uvaffaq
b o 4 d ila r . 1925 y ili G .A .N a d s o n va
G .S.F ilippovlar achitqi zam burug‘larida
re n tg e n n u rla ri y o rd a m id a m u ta ts io n
ja ra y o n n i k o ‘p m a ro ta b a te z la sh tirish
mumkinligini tajriba orqali isbotladilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
