VI-BOB.
SITOPLAZM ATIK IRSIYLANISH
11§. Sitoplazmatik irsiylanish
Tayanch tushunchalar: Sitoplazmatik irsiylanish haqida umumiy
tushuncha, plastida bilan bog‘liq irsiylanish, mitoxondriyalar bilan bogiiq
irsiylanish, sitoplazm atik p re d eterm in atsiy a,
sito p lazm atik erkak
pushtsizligi, hujayrada mayda zarrachalar va simbiontlaming irsivlanishi,
sitoplazmatik irsiylanishning molekular asoslari.
LSitoplazm atik irsiylanish haqida umumiy tushuncha
X rom osom alardan tashqarida ro ‘y beradigan irsiylanishni nemis
botaniklari K. Korrerns va E. Bauriar tom onidan 1908-yilda ixtiro qilindi.
Dastlabki vaqtda irsiylanishning bu xili ona
organizm orqali irsiylanish
degan nom olgan. Aksariyat ko‘pchilik belgilarni irsiylanishida ham ota
ham ona organizm qatnashsa. ona organizm orqali irsiylanishda faqat
ona organizm qatnashib, ota oi^anizmning ishtiroki ko‘zga tashlanmaydi.
O datda on alik gam etasi sitoplazm aga boy b o iib ,
otalik gam etasi
xromosomalardan tashkil topadi. Shunga ko‘ra zigota sitoplazmasi asosan
ona gametasidagi sitoplazma hisobiga hosil b oiadi. Bu esa o ‘z-o ‘zidan
b a ’zi bir irsiy om illar ona organizm gam etasining sitoplazm asida
joylashgan, degan xulosa uchun asos b o id i. Natijada ona organizm orqali
irsiylanish o ‘m iga sitoplazm atik irsiylanish tushunchasi ko‘pchilik
tom onidan e4irof qilina boshlandi.
Sitoplazmatik irsiylanish faqat gulli o ‘simliklardagina emas, balki
bakteriyalar, z a m b u ru g ia r, suv o ‘tlari,
h asharo tlar, m ollyuskalar,
sutemizuvchi hayvonlar ham da boshqa organizm larga xos xususiyat
ekanligi keyinchalik m a iu m boidi.
Genetika fanining hozirgi bosqichida ta ’kidlanishicha hujayrada ikki
xil genetik sistema ya’ni yadroviy va sitoplazmatik
irsiylanish sistemasi
mavjud boiib, ular funksiyalanish jihatidan o ‘zaro bogiiq.
Sitoplazm atik irsiylanish kashf etilganiga ancha m uddat o ‘tgan
b o is a d a , XX asrning 60-yillariga qadar u irsiyatning xrom osom a
nazariyasiga qaraganda sekin rivojlandi. Buning uch xil sababi bor:
1) F e n o tip d a n a m o y o n b o ia d ig a n h am d a sito p la zm a o rq a li
irsiylanadigan nishonli belgilami topish qiyinligi;
2) Mutatsiyaga uchraydigan nishonli belgili organoid bitta boim asligi,
aks holda u boshqa organoidlar tom onidan hujayra bo‘Unishida
siqib
chiqarilishi;
3) Meyoz b o iin ish d a xrom osom alam i qiz hujayralarga tarqalish
m exanizm iga o ‘xshash m ex an izm n in g sito p la zm a o rg a n o id larid a
hozirgacha topilmaganligi.
Hozirda sitoplazmatik irsiylanish plastidalar, mitoxondriyalar va erkak
sitoplazmatik pushtsizligida aniqlangan.
Plastida bilan bog‘Iiq irsiylanish 1908-yilda K Korrens va Е.Ваиг
tomonidan aniqlangan. Ularning tadqiqotlarida
nomozshomgul ham da
itog‘iz o‘simligida chipor bargli va yashil bargli formalari chatishtirilganda
tubandagicha natija olingan: birinchi tajribada urug‘chi sifatida yashil
bargii, changchi sifatida chipor bargli o ‘simlikolinganda F, dagi barcha
o‘simliklaming bargi yashil bo‘lgan. C hipor bargli o ‘simlik um g‘chi,
yashil bargli o ‘simiik changchi sifatida olinsa
F{
da
oq bargli, chipor
bargli, yashil bargli o ‘simliklar rivojlangan.
duragaylardagi oq, chipor
va yashil bargli o ‘sim liklar rivojlanishi siri bunday o ‘sim liklarning
hujayralaridagi plastidalami o‘rganish tufayli aniqlandi. M a’lum bo‘lishicha
chipor bargli o ‘simliklarda xloroplastlarning ikki tipi: normal xlorofil
pigmentiga ega hamda o ‘zgargan ya’ni xlorofil pigmentiga ega boim agan
p la s tid a la r u c h r a r ek an . M eyoz b o ii n is h d a o d a td a y ad ro d a g i
xrom osom alar, genlar
gametalarga teng taqsim lansa, sitoplazmadagi
plastidalar. mitoxondriya gametalarga notekis taqsimlangani sababli F,
naslda oq, chipor, yashil baigli o ‘simliklar hosil boiadi.
Do'stlaringiz bilan baham: