Ta’kidlash joizki, har bir ho’jalik ishlab chiqarish yo’nalishidagi ho’jalik ham tajriba ho’jaligi ham, tuproq va agrokimyoviy haritanomalarga EGA

Tolali, moyli va narkotik ekinlarning umumiy tasnifi
Tolali oʻsimliklar - tola yoki yigiruv xom ashyolari, materiallari olinadigan bir va koʻp yillik oʻtsimon, buta va daraxtsimon oʻsimliklar. Oʻsimliklar dunyosidagi 292 oiladan 125 tasi T.oʻ.lar hisoblanadi. T.oʻ.ning ahamiyati toʻqimalari tarkibidagi lub tolalari (sklerenximali tolalar) va limbriformlar (mustahkam yogʻochlangan tolalar) miqdoriga bogʻliq.
Tola oʻsimliklarning qaysi organlarida hosil boʻlishiga qarab T.oʻ. 3 guruhga ajratiladi: 1) tolasi urugʻida rivojlanadigan T.oʻ. — gʻoʻza (qarang Paxta tolasi); 2) tolasi ggoyasida rivojlanadigan T.oʻ. — kanop, jut, nasha, tolali zigʻir, kendir, sida; 3) tolasi bargida rivojlanadigan T.oʻ. — tolali banan, agava, yukka, yangi Zelandiya zigʻiri.
Biologik xususiyatlari xilmaxil boʻlgan T.oʻ. Yer yuzida turli tuproq — iqlim sharoitlarida yetishtiriladi.
T.oʻ. har xil botanik oila va turlarga mansub. Shuning uchun morfologik va biologik xususiyati boʻyicha birbiridan farq qiladi. Tola sifatining asosiy koʻrsatkichlari: uzunligi, diametri, egiluvchanligi va pishiqligidir. Tola oʻsimliqsan ajratilgan paytda oq, sariq, va kulrang boʻladi. Toʻqimachilik sanoatida T.oʻ. tolasining mayin yoki dagʻalligiga qarab har xil gazmollar ishlab chiqariladi. Jahon toʻqimachilik sanoatida paxta tolasidan mayin gazlamalar, lub tolali oʻsimliklarning tolasidan dagʻal gazlamalar, qop, qanor, arqon, choʻtka, qogʻoz kabi mahsulotlar va boshqa buyumlar ishlab chiqariladi. T.oʻ. urugʻi 18—42% moy boʻladi. Moy oziqovqatda, texnikada, lokboʻyoq sanoatida, sovun tayyorlashda va boshqa yoʻnalishlarda qoʻllaniladi.
Moyli ekinlar — urugʻi va mevasidan moy olish uchun ekiladigan ekinlar guruhi. Gulxayridoshlar (gʻoʻza), murakkabguldoshlar (kungaboqar, maxsar), labguldoshlar (perilla, lalleman-siya), butguldoshlar (raps, xantal), dukkakdoshlar (soya, yer yongʻoq) va boshqa turli botanik guruxlarga mansub bir yillik va koʻp yillik oʻsimliklarni oʻz ichiga oladi. Bulardan baʼzilari qotuvchi moy beradigan daraxtlar (kokos palmasi va moyli palma, kakao, tunga), boshqalari suyuq moy beradigan oʻtsimon oʻsimliklar (soya, kungaboqar, zigʻir) hisoblanadi. Moyli ekinlar urugʻi, mevalarida, ayrimlari (chufa) tuganaklarida moy toʻplaydi. Moyli ekinlarning urugʻi va mevasida toʻplanadigan moy miqdori (mutlaq quruq moddaga nisbatan % hisobida): kanopda 18—20, chigitda 17—29, soyada 13—37, kungaboqarda 29—57, yer yongʻoqda 41—57, rapsda 48—50, koʻknorda 46— 56, moyli zigʻirda 35—52, kanakunjutda 48—55, kunjutda 50—65. Moyli ekinlar moylari suyuq, yarim suyuq va qotuvchi boʻlib, presslab yoki ekstraksiyalab olinadi. Oʻsimlik moylari bevosita oziq-ovqat maqsadlarida, konservalar tayyorlashda, konditer mahsulotlari, margarin olishda, lok-boʻyoq, sovun pishirish, toʻqimachilik, atir-upa sanoatlari, tibbiyotda, shuningdek, moylash materiali sifatida ishlatiladi. Yogʻmoy ishlab chiqarish chiqindilaridan kunjara va shrot chorva mollari uchun konsentrat ozuqa hisoblanadi.
Moyli ekinlarning kelib chiqishi turlicha. Yovvoyi kungaboqarning vatani — Shim. Amerika. Kanakunjut va kunjut esa Afrikadan, raps va koʻknor Oʻrta dengiz atroflaridan tarqalgan, yer yongʻoqning vatani — Jan. Amerika; gʻoʻza Hindiston, Xitoy, Perudan tarqalgan. Jahon dehqonchiligida soya, yer yongʻoq, kungaboqar, zaytun, raps, kunjut, kanakunjut, moyli zigʻir katta ahamiyatga ega.
Oʻzbekiston florasida yovvoyi Moyli ekinlar ning 500 turi aniqlangan. Oʻzbekistonda yogʻmoi sanoatining asosiy xom ashe bazasini bir yillik moyli ekinlardan gʻoʻza tashkil etadi. Shuningdek, zigʻir, soya, raps, kunjut, maxsar va boshqalarning urugʻlari ham qayta ishlanadi. Halima Otaboyeva.