Tajibayev G. Sh. Boshlang‘ich sinflarda ingliz tili o‘qitish

«Metod» atamasining ta’riflanishi

Til haqidagi nazariya Til o‘rganish haqidagi nazariya

Metodning umumiy va xususiy maqsadlari Ta’lim mazmuni O‘rganish va o‘rgatish tadbirlarining turlari O‘quvchi roli O‘qituvchi roli Ta’lim vositalari-ning roli

A. Mashg‘ulotlarda o‘qituvchi foydalanadigan vositalar; jihozlar, pedagogik va pedtexnologiyalar, taktika va strategiyalar

Kommunikativ yondashuv (KYO)ning umumiy tasnifi
Ingliz tili o‘qitishga KYO 1960-yildan buyon rivojlanib kelayotgan kommunikativ metod asosida shakllantirilgan. Amerikalik va britaniyalik mutaxassislar ingliz tilini kommunikativ o‘qitish metod emas, balki yondashuv sifatida e’tirof etgan holda kommunikativ kompetensiya til o‘qitish maqsadi bo‘lishi lozimligini, til va kommunikatsiya o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlikni ta’minlash uchun barcha nutq faoliyat turlaridan bilim, malaka va ko‘nikmalarni integrativ rivojlantirish zarurligini targ‘ib eta boshladilar⁶⁹.



⁶⁹ Celce-Murcia M., Brinton D.M., Snow A.M. Teaching English as a Second or Foreign Language. – USA. Boston. National Geographic Learning. 2014. – p. 18-19.
1960-yillarga kelib ingliz tili o‘qitishga audiolingval va situativ yondashuvlarning o‘z davrini o‘tab bo‘lganligi, ular asosida ishlab chiqilgan lingvistik nazariyalar davr talabiga javob bermasligi, strukturani targ‘ib etuvchi ushbu nazariyalarda individual gaplarning kommunikativ va funksional xususiyatlari noadekvat talqin etilganligi, struktura (nutq namunalari)ni yod olinishidan ko‘ra ingliz tili o‘qitishda kommunikativ malakalarni rivojlantirishga ustuvor ahamiyat qaratish lozimligi haqida N.Xomskiy, K.Kendlin, X.Vindovson, T.Pika, R.Oksford kabi mualliflarning maqolalar va tezislari chop etildi. Shu asnoda «Learning to use English and using English to learn it», ya’ni ingliz tilidan foydalanishni o‘rganish va o‘rganish uchun undan foydalanish konsepsiyasi ishlab chiqildi.
Ushbu konsepsiya, birinchidan, mashg‘ulotlarda namunaviy, standart frazalar, asosiy leksik birliklar va lingvistik funksiyalardan keng foydalanishni talab etadi. Shuningdek, darsni tashkil etish, davomatni jurnalga qayd etish, o‘quvchilarni baholash, rag‘batlantirish, topshiriqni to‘g‘ri bajarish borasida yo‘l- yo‘riq, ko‘rsatma va tavsiyalar berish va o‘zaro suhbatlashishda ingliz tildan foydalanish talab etiladi. Bunday integratsiya yod olingan tayyor va yarim tayyor standart qolip jumlalardan turli nutq vaziyatlarida foydalanish hisobiga sodir bo‘ladi⁷⁰.
Ushbu konsepsiya ishlab chiqilmasidan avval o‘quv jarayonida nimani o‘rgatish masalasining mohiyatiga oid mutaxassislarning turli, ko‘pincha bir-biriga qarama-qarshi fikrlari izohlanib kelinayotgan edi. Bu borada ikki muammo mavjud bo‘lib: birinchisi – nima o‘rgatiladi, savoliga javob berishda aksariyat olimlar ta’lim mazmuni o‘rgatiladi, deb aslida to‘g‘ri, lekin umumiy javobni qaytaradilar.
1971-1972-yillarda ingliz tili o‘rganish bo‘yicha o‘quv kurslarini takomillashtirish maqsadida tadqiqotlar olib borildi. D.A.Vilkins boshchiligidagi guruh a’zolari yevropaliklarning ingliz tili o‘rganishga ehtiyojlarini tahlil etishib,



⁷⁰ Driscoll P., Frost D. The teaching of modern foreign languages in the primary schools. – L.: & N.Y.: Routledge, 2005. – 18-p.
kommunikativ o‘quv rejasini ishlab chiqishdi. Keyinchalik Vilkins olib borilgan tadqiqot materiallarini umumlashtirib, maxsus to‘plam nashr ettirdi va ushbu kitob ingliz tili o‘qitishga kommunikativ yondashuvni joriy etish orqali o‘rganuvchilarning lingvistik, sotsiolingvistik va pragmatik kompetensiyalarini rivojlantirish nazariyasining ommalashuviga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
V.A.Suxomlinskiy ta’biri bilan aytganda, o‘zining o‘qituvchi ekanligini unuta olgan o‘qituvchi eng yaxshi o‘qituvchidir. Ushbu so‘zlar zamirida yashiringan ma’no ingliz tili darslarida o‘z ifodasini topadi. Buning uchun shunchaki nasihatomuz ohangdan voz kechish, o‘quvchilar va ularning so‘zlariga chinakamiga qiziqish bildirish, o‘zini bir pog‘ona tepada ekanligini yoddan chiqarish, o‘quvchi bilan yonma-yon turish kerak bo‘ladi. Shundagina o‘quvchining qiziqishi ortadi, unda suhbatlashish istagi paydo bo‘ladi, natijada mashg‘ulotlarda kommunikatsiya va interaksiya sodir bo‘ladi.
KYoda o‘rganish ob’yekti ham o‘rganish vositasi ham kommunikatsiyadir, ya’ni kommunikatsiya orqali kommunikativ kompetensiya egallanadi⁷¹. KYoga muvofiq til undan foydalanish jarayonida o‘zlashtiriladi. Ingliz tili o‘qitishda KYoga asosan o‘quv fanining maqsadi va vazifasi o‘rganuvchilarning ko‘pmadaniyatli va ko‘ptilli dunyoda kundalik, ilmiy va kasbga oid sohalarda chet tillardan KKni shakllantirishdan iborat bo‘lishi lozim.
Adabiyotlarda KYoni katta yoshli til o‘rganuvchilarga va o‘rganilayotgan ingliz tilning tabiiy muhiti mavjud bo‘lgan sharoitda qo‘llash mumkinligi to‘g‘risidagi fikrlar uchraydi. Bizningcha, KYoni ta’lim o‘zbek tilida olib boriladigan boshlang‘ich sinflar sharoitiga moslashtirish mumkin. Chunki boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yosh davrlarining yaqqol operatsiyalar bosqichida, ya’ni kommunikatsiya va interaksiya jarayonida kashf qilib o‘rganish bosqichida bo‘lishadi. Yosh davrlarining yaqqol operatsiyalar bosqichidagi o‘quvchilarga xos bo‘lgan muloqotchanlik va bilganlarini namoyish qilishga intiluvchanlik xususiyati


⁷¹ Parveva T., Motiejunaite A., Noorani S., Riihelainen J. Structural Indicators for Monitoring Education and Training Systems in Europe 2016. Eurydice Background Report to the Education and Training Monitor. Brussels. European Commission. Education, Audiovisual and Culture Executive Agency, 2016. – p. 14-18.
inobatga olinsa, KYoni boshlang‘ich ta’limda ingliz tilini o‘qitish jarayoniga tatbiq qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Fikrimizni isbotlash uchun KYoning lingvistik asoslarini ko‘rib chiqamiz. Boshlang‘ich ta’limda ingliz tili o‘qitishga kommunikativ yondashuvning lingvistik asoslari
KYoning lingvistik asoslari: Ingliz tili o‘qitishda kommunikativ yondashuv A.N.Xomskiy va D.Xaymslar tomonidan lingvistik diskursga kiritilgan kommunikativ kompetensiya atamasi va uning zamirida rivojlantirilgan til kommunikatsiya vositasidir, degan mazmundagi nazariya asosida rivojlantirilgan⁷². KK atamasi ikki so‘zdan iborat bo‘lib, kommunikatsiya – fikr yoki axborot almashish; kompetensiya – biror soha yoki masaladan yaxshi xabardorlik va ushbu sohada muvaffaqiyatli faoliyat yuritilishini ta’minlaydigan zaruriy bilim, malaka va ko‘nikmalar majmuyini anglatadi. Kompetensiya atamasi shaxsni ma’lum sohada faoliyat yurita olishga qodir etuvchi fazilatlari, sifatlari va xos xususiyatlarini anglatadi.
Gapiruvchi (tinglovchi)ning kompetensiyasi uni modellar asosida chegeralanmagan miqdordagi gaplarni tuza (tushuna) olishga, shuningdek tillardagi o‘xshashlik va farqlarni hisobga olib, mulohazali hukm chiqara olishga qodir qilishi kerak. Shuningdek, competence so‘zining bellashmoq, raqobatlashmoq, musobaqalashmoq kabi ma’nolarni ifodalaydigan compete o‘zagiga e’tibor qaratdik.
Ushbu o‘zak tushuncha inobatga olinadigan bo‘lsa, competence so‘zining ma’nosi yanada teranlashadi va u ma’lum sohada muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun mutaxassisning raqobatbardoshligini ta’minlovchi zaruriy bilim, malaka va ko‘nikmalarni ifodalaydi.


⁷² Canale S., Swain M. Theoretical base of communicative approaches to second language teaching and testing. – UK.: Oxford University Press, 2002. – 48 p.
Yuqoridagilarga va mutaxassislar tomonidan berilgan turli ta’riflarga asoslanib, KK – ma’lum maqsadga erishish uchun samarali muloqot qilish, axborot, fikr, nuqtayi nazar, o‘y, xayol va ichki kechinmalarni o‘zaro baham ko‘rish uchun tildan adekvat foydalana olishda suhbatdosh bilan muvaffaqiyatli raqobatlasha olishni ta’minlovchi zaruriy bilim, malaka va ko‘nikmalar majmuyidir, degan ta’rifni shakllantirish mumkin.
KKning ta’rifi Yevropa Ittifoqining «Language Learning for European Citizenship» dasturi doirasida olib borilgan tadqiqotlar (Strasburg, 1996) va CEFR

• 
  «Chet tillarni egallashning umumyevropa kompetensiyalari: o‘rganish, o‘qitish, baholash» to‘g‘risidagi xalqaro me’yorlardan biri bo‘lgan hujjatni tayyorlash asnosida batafsil ishlab chiqildi. CEFRda kompetensiya va kommunikativ til kompetensiyasi quyidagicha ta’riflangan:
  

Competences are the sum of knowledge, skills and characteristics that allow a person to perform actions.
Communicative language competences are those which empower a person to act using specifically linguistic means.
KK – ingliz tili bo‘yicha egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarni muloqot jarayonida qo‘llash layoqatidir. KK lingvislik, sotsiolingvistik va pragmatik kompetensiyalar majmuyidan iborat bo‘lib, mazkur kompetensiyalar tarkibiga yana bir qancha kompetensiyalar kiritilgan. KKni egallanishi ingliz tili o‘qitishning asosiy maqsadi sifatida e’tirof etilayotgan bugungi kunda kommunikatsiyani asosiy o‘qitish vositasi, kompetensiyani ta’lim maqsadi sifatida tan olinishiga sabab bo‘ldi.
Kommunikativ kompetensiya lingvistik nazariyasining o‘ziga xosligi quyidagi jihatlarda namoyon bo‘ladi:

1. 
   Til ma’no ifodalash tizimidir.
   
2. 
   Tilning bosh funksiyasi interaksiya va kommunikatsiyani vujudga keltirishdir.
   
3. 
   Til strukturasi uning funksional va kommunikativ foydalanilishini aks ettiradi.
   
4. 
   Asosiy til birliklari uning grammatik va struktural funksiyasi emas, balki diskursda aniqlanadigan funksional hamda kommunikativ ma’no kategoriyasidir.