Tajibayev G. Sh. Boshlang‘ich sinflarda ingliz tili o‘qitish

Kalit so‘zlar: analizator, dinamik steriotip, nutq, nutq faoliyat, nutqharakat, nutq fiziologiyasi, til, mexanik hotira, soʻz mantiq xotirasi, tillararo interferensiya
Psixolingvistika – alohida fan sohasi boʻlib odamning nutq faoliyatini tadqiq etadi. Metodikaning psixolingvistik aspekti ingliz tili oʻrganish jarayonida boshlangʻich sinf oʻquvchilarining nutq rivojlanishidagi xos xususiyatlarini oʻrganadi. Taʻlim mazmunidan kelib chiqib mavzularga mos til materialini metodik tashkil etuvchi sotsiolingvistik aspektdan farqli oʻlaroq, psixolingvistik aspekt zamonaviy ingliz tili oʻqituvchisi uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki bu sohada zamonaviy oʻquvchining ingliz tili oʻrganishdagi oʻziga xos xususiyatlarini, nutq faoliyati rivojlanish bosqichlari va dinamikasini anglashga yordam eradi. Bunday xususiyatlardan xabardor oʻqituvchi til, nutq va nutqiy faoliyatning oʻzaro aloqadorligiga taalluqli masalalarni tushuna oladigan boʻladi.
“Chet til oʻqitish” atamasi (termini), avval qayd etilganidek, chet tilda nutqni oʻrgatish maʻnosini bildiradi. Til deganda, muayyan jamoa ongida oʻrin olgan kod (belgi)lar vositalari va ularning qoʻllanish qoidalari yigʻindisi tushuniladi. Tilning asosiy vazifasi kishilik jamiyatida aloqa vositasi boʻlib, u belgilar sistemasidan tarkib topadi. Til tafakkurni rivojlantiruvchi, avloddan avlodga oʻtadigan madaniy- tarixiy merosni yetkazish vositasidir. Til boʻlmasa, nutqiy aloqa boʻlmaydi, muloqot boʻlmasa, jamiyat ham, binobarin, odam ham boʻlmasligi aniq. Nutq - tilning bevosita voqeligidir.
Til ijtimoiy, nutq esa individual hodisadir. Til, sodda qilib aytganda, birliklar va ularning aloqasi sistemasidir, nutq esa ogʻzaki va yozma matndir. Tilni faqat
nutq orqali oʻrganish mumkin. Tilda harf/tovushdan tortib, to morfema, soʻz, soʻz birikmalari, gap va matngacha boʻlgan lingvistik belgilar, nutqda esa ushbu belgilarni qoʻllash tufayli axborot yetkazish imkoniyati bordir. Nutq doimo yo mahsulot, yo jarayon sifatida namoyon boʻladi. Matn lingvistikasi atalmish tilshunoslikning sohasi nutq birligi sifatida gapni emas, balki matn (makro va mikro matn)ni tan oladi.
Agar metodikaning sotsiolingvistik sohasiga oid bilimlar oʻituvchiga ingliz tili materialini metodik tayyorlashga yordam bersa, psixolingvistika oʻquvchilarning nutqiy faoliyatlarini rivojlantirish uchun qulay vaziyatlar yaratishning konseptual asoslarini egallashga yordam beradi. Dastur talablaridan kelib chiqib egallanishi zarur boʻladigan bilim, malaka va koʻnikmalarni aniqlashtirishda oʻquvchilarning ingliz tilidagi nutqiy faoliyatlari rivojlantiriladi.
Ingliz tili oʻqitish metodikasi psixologiya bilan ikki taraflama – nutq psixologiyasi va pedagogik psixologiya bilan aloqa bogʻlaydi. Inson nutqi nutq fiziologiyasi (lingvofiziologiya)da va nutqning sodir boʻlishi hamda uning idrok etilishi psixolingvistikada ilmiy tadqiq etiladi. Barcha tillarda nutq til materiali va nutq mexanizmlari vositasida yuzaga keladi. Nutq inson bosh miyasi faoliyati boshqaradigan murakkab ruhiy jarayondir. Miyaning analiz-sintez qila olishi zamirida birinchi va ikkinchi signallar sistemasi faoliyat koʻrsatadi. Birinchi signal sistemasi eshituv, koʻruv, hid va taʻm bilish va boshqa sezgilar yordamida tashqi dunyoni his etib, bilishga imkon beradi. Ikkinchi signal sistemasi esa til belgilari orqali voqelikni umumlashtirish asosida ish koʻradi. Birinchi signal sistemasi hayvonot dunyosiga ham taalluqli. Ikkinchi signal sistemasi esa birinchi signallar signali boʻlib, soʻz bilan ifodalanadi. Inson, hayvondan farqli oʻlaroq, nutqni idrok etganda, uning mazmuniga eʻtibor qaratadi.
Nutqning tovush va harfiy jihatlari uning tashqi (moddiy) tomoni deyiladi. Ichki tomoni esa nutqharakat, eshitish, koʻruv va qoʻlharakat timsollarida ifodalanadi. Har ikkalasi nutqiy dinamik steriotipni tashkil etadi. Steriotipning ishlashi til vositalari sifatida nutq mexanizmini hosil qiladi. Ona tilida belgilar
steriotiplari va nutq mexanizmlari tafakkur hamda nutqning shakillanish chogʻida
beixtiyor hosil boʻladi va ong ishtirokisiz (aniqrogʻi deyarli ong ishtirok etmagan holda) faoliyat koʻrsatadi. Ingliz tilini oʻrganishda oldin oʻrganilgan tillar asosida o‘xshash elemantlar (tovush, soʻz, gap tuzilishi) mavjud nerv bogʻlanishlari, yot elementlar esa – yangi bogʻlanishlar paydo etishi tufayli ikkilamchi belgilar sistemasi yordamida yaratiladi.
Ingliz tili oʻqitishning dastlabki bosqichida avvalo tovush, soʻz va gaplar eshitiladi va nutqharakat timsollari vujudga keltiriladi, soniyan koʻruv va qoʻlharakat timsollari hosil qilinadi. Bu asnoda til birliklarining ogʻzaki va yozma shakllari salbiy taʻsirning oldini olish uchun zamon va makonda ajratib oʻzlashtirish va keyinroq ularni birikishiga erishiladi. Sezgi va idrok obyektiv voqelikning inʻikosi shaklida analizatorlar orqali faoliyat koʻrsatadi. (Analizatorlar va sezgilar mushtarak nomlar bilan ataladi.)
Koʻruv analizatori grafik (koʻriladigan yozma) timsollar va mazmunan bogʻlanishlarni sintezlashtiradi, yaʻni oʻqish uchun tegishli zaruriy psixik vositadir. Qoʻlharakat analizatori grafik (yozma) timsollar bilan mazmunan bogʻlashda ishtirok etadi. Maʻlumki, odamlar gapirish xususiyati va oʻng qoʻlning koʻproq ishlashi bilan ajralib turadi. Yer sharining 30% aholisi chap qoʻl bilan yozadi.
Eshitish analizatorlarini mash qildirishning ingliz tili oʻrganishda ahamiyati katta, chunki u nutq oqimidagi fonemalar va ritm-melodiya (ohang) hodisalarini farqlashda yetakchi rol oʻynaydi. Eshitish analizatorlari nutqharakat analizatori bilan yaqin aloqada boʻladi. Artikulatsiya bilan eshitish oʻzaro bogʻliq, ikkala analizatorlar bir-birining ishini nazorat qilib turadi. Nutq faoliyati turlarini sodir etishda analizatorlar oʻzaro harakati quyidagi tartibda kuzatiladi: gapirishda yetakchi – nutqharakat, qoʻshimcha – eshitish, oʻqishda – koʻruv, qoʻshimcha – nutqharakat analizatori xizmat qiladi. Ingliz tili oʻrganishda psixik jarayonlar – diqqat, idrok, xotira, tafakkur kabilar hisobga olinadi. Ular haqidagi maʻlumotlar psixologiya kursida oʻrganiladi. Diqqat – ongning muayyan obyektga yoʻnaltirilganligini bildiradigan psixik faoliyat shakli.
Bugungi kunga kelib, psixolingvistikaning predmeti bir tomondan shaxsning
nutqharakt tuzilmasi (sturkturasi) va vazifasi (funksiyasi) bilan oʻzaro munosabati
boʻlsa, boshqa tomondan inson dunyosi timsoli sifatida til bilan munosabatini anglatadi. Shaxs va nutqharakatning oʻzaro munosabati zamonaviy psixolingvistikaning tadqiqot obyektiga aylangan. Metodikaning psixolingvistik aspektini bilish oʻqituvchiga taʻlim birliklarini konkret dars yoki bosqich uchun ajratib olishga, oʻquvchilarning nutqharakatlarini rivojlantirishni tashkil qilishga yordam beradi. Darsni maqsadli yonaltirishga, ya’ni til oʻqitish – nutq faoliyatni rivojlantirish vositasi; nutqni rivojlantirish – nutqiy faoliyatni rivojlantirish usuli; ingliz tili darsida oʻquvchilarning nutqiy faoliyatini kompleks rivojlantirishga.
Nutq faoliyati til, aniqrogʻi uni amalga oshishining vositasi sifatidagi til kodi yordamida sodir etiladi. Kattalarning nutqiy faoliyati uchun til ongda oʻrin olgan kod(belgi)lar vositalari va ularning yigʻindisi tushuniladi va u tufayli muloqot qilish va idrok etish sodir etiladi. Til, sodda qilib aytganda, birliklar va ularning aloqasi sistemasidir. Kichik maktab yoshidagi oʻquvchilar uchun nutqiy faoliyat vaositasi boʻlmish til – oriyentirlar sistemasidir, obrazlar va ramzlar sistemasidir va bola doimiy ravishda ularni timsollar sifatida talqin qilib boradi. Til bolada birliklar va ularning aloqasi sistemasi sifatida 5-6 yoshdan shakillana boshlaydi va shu davrda bola sodda til qoidalarini, “tovush”, “harf”, “soʻz” kabi soʻzlarning maʻnolarini tushuna boshlaydi, “Quyidagi soʻzlar ishtirokida gap tuz…” kabi topshiriqlarni bajara oladi.
Ingliz tili oʻqitishda oʻquvchilarning nutqiy faoliyati til, nutq, kommunikativ va boshqa materiallar ko‘rinishida taqdim etiladigan ingliz tili vositasida amalga oshiriladi. Til materialiga fonetika, leksika, grammatika, grafika va orfografika birliklari taalluqli.
Masalan, faqat talaffuz koʻnikmalarini rivojlantirish maqsadiga yoʻnaltirilgan 45 minutli darsni tasavvur qilamiz. Odatda, deyarli barcha oʻqituvchilar buni maqsadga muvofiq emas va samarasiz, deb hisoblaydilar. An’anaviy yondashuv nuqtayi nazaridan shunday boʻlishi mumkin. Lekin psixolingvistik tomondan qaralganda bu nafaqat mumkin, balki zarurdir. Til nutqiy faoliyatni rivojlantirish vositasi boʻlar ekan, talaffuz koʻnikmalarining shakllanish
jarayoniga tilni vosita sifatida oʻqitish deb tushunish lozim. Agar darsning maqsadi
talaffuz koʻnikmalarini rivojlantirishdan iborat boʻlsa, demak faqat fonetikaga oid topshiriqlar va mashqlardan foydalaniladi.
Darsda leksik yoki grammatik, dialog nutq yoki monolog nutq, yoki nutq faoliyatining boshqa turlaridan ish bajarilishi mumkin. Lekin bularning hammasi maqsadga, yani talaffuz koʻnikmalarini shakllantirishning vositasiga kiradi. Demak, belgilangan maqsadga erishilishida maqbul topiladigan turli usullar, vositalar, ish shakillaridan foydalanilishi mumkin. Lekin baholashda faqat talaffuz koʻnikmalari eʻtiborga olinadi. Darsdagi leksika yoki grammatikaga oid boshqa koʻnikmalar baholanmaydi.
Shu tariqa talaffuz koʻnikmalari oʻquvchilarga tanish boʻlgan aniq parametrlar va mezonlar asosida baholanadi. Bunday yondashuvda baholash obyektiv hisoblanadi va bu oʻquvchilarning bilish faolligini oshiradi, ularni yanada yuqoriroq natija koʻrsatkichlariga erishishga ragʻbatlantiradi.
Til nutqiy faoliyatni rivojlantirish vositasi sifatida uning sodir boʻlish shart- sharoitlariga bogʻliq. Masalan, oʻquvchilarning ingliz tilidagi talaffuzlari, avvalo, oʻqituvchining talaffuzi sifatiga bogʻliq.
Tilni nutq faoilyatini rivojlantirish vositasi sifatida oʻqitish tilni turli aspektlarini oʻqitish sifatida koʻrib chiqiladi.
Til nutqiy faoliyatni rivojlantirish vositasi nutq esa usulidir. Til – ijtimoiy, nutq esa individual hodisadir. Yaʻni oʻqituvchi til kodi sifatidagi ingliz tili materialini (soʻzlar, grammatika qurilmalar, iboralar, matnlar) hammaga birday oʻrgatadi. Lekin oʻrganish har bir oʻquvchida turlicha sodir boʻladi. Bu har bir oʻquvchining individual xususiyati, idrok etish, axborotni talqin etish va qabul qilishdagi xos usuli, fikrni shakllantirish va ifodalash uslubiga bogʻliq. Nutq – nutqiy faoliyatni rivojlantirish usulidir – fikrni shakllantirish va ifodalsh usulidir (I.A.Zimnaya).
Maktabgacha yoshda, ayniqsa ikki yoshdan besh yoshgacha boʻlgan davrda, bolalarda ona tilidagi nutq va fikrlash jarayonlari oʻta tez rivojlanadi, oʻz navbatida mexanik xotira oʻrnini soʻz mantiq xotirasi, taqqoslash, qiyoslash, analogiya,
yod olish asosida oʻqitilsa bu mexanik xotirani rivojlantiradi va oqibat natijada ona tilida nutq rivojlanishini toʻxtab qolishiga sabab boʻladi. Bu oʻz navbatida nutq va tafakkur rivojlanishini, fikr shakllantirish va ifodalashni ham tormozlanib qolishiga olib keladi. Oʻquvchilarning ingliz tilidagi nutqlarini rivojlantirishda fikr ifodalashning ingliz tildagi, ya’ni ona tilida fikr ifodalash usuli bilan qiyoslanadigan muqobil usul shakllantirilishi lozim. Bunda tildagi alohida birliklar emas, balki shu birliklarni oʻz ichiga olgan yaxlit modellar yoki qurilma (konstruksiya)lar taqqoslanadi. Fikr ifodalash usullarini egallash orqali oʻquvchi ona tilini bilishda paydo boʻladigan gaplarni ifodalay boshlaydi: masalan, “Qaysi tillarda gaplasha olasiz?” ni “What languages can you speak?” tarzida ifodalaydi. Yaʻni, “nima”ni ifodalovchi “what” soʻzi bu vaziyatda “qaysi” maʻnosini ifodalashi mumkinligini biladi va tushunadi. Masalan ingliz tilidagi “It’s time to get up” (5 ta soʻz) ifodasi, nemis tilida “Es ist Zeit aufzustehen” (4 ta soʻz), oʻzbek tilida “Turish vaqti boʻldi” (3 ta soʻz), rus tilida “Пора вставать” (2 ta soʻz) usulida shakllantiriladi.
Oʻzbek tilida umumiy soʻroq gap tuzishda gap tarkibidagi soʻngi soʻzga –mi suffiksi qoʻshiladi va intonatsiya oʻzgaradi, ingliz tilida esa nafaqat intonatsiya, balki soʻzlarning miqdori va joylashish tartibi ham oʻzgaradi:
Oʻzbek tilida – Bu sizning kitobingizmi? Siz ingliz tilida gaplashasizmi?