Тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш бош илмий методик маркази

1.3. Биологиянинг илмий-тадқиқот методларининг ривожланиши ва қўлга 
киритилган ютуқлар.
 
Биологияда фанида умумий бўлган методларга кузатиш, таққослаш, 
тарихийлик, экспериментал тажриба, математик моделлаштириш методларини 
мисол қилишимиз мумкин. Биологиянинг турли соҳаларида қуйидаги илмий-
тадқиқот методларидан кенг фойдаланилади. Кузатиш методи организмлар ва 
5
By Roland W. Scholz Environmental Literacy in Science and Society: From Knowledge to Decisions. New York, 
USA, 2011; Cambridge University Английский. р.92. 

---

48 
уларнинг атроф-муҳитда рўй берадиган ходисаларни тасвирлаш ва тахлил 
қилиш имконини беради. Мазкур метод биология фанининг илк ривожланиш 
давридан бошлаб қўлланиб келинмокда. Ҳозирги пайтда бу метод ўз мавқейини 
йўқотгани йўк. У ботаника, зоология ва биологиянинг бошқа кўпгина 
соҳаларида кенг кўлланилади. Турли организмлар систематик гуруҳлар, 
жамоалар, уларнинг тўзилиши, функцияси, таркибий қисмлардаги ўхшашлик ва 
фарқлар таққослаш методи ёрдамида ўрганилади. Мазкур методдан 
систематика, морфология, анатомия, палеонтология, эмбриология ва шу 
сингари фанларда фойдаланилади. Таққослаш методи ёрдамида ҳужайра 
назарияси биогенетик қонун, ирсий ўзгарувчанликнинг гомологик қаторлар 
қонуни кашф этилган. Турли систематик гуруҳлар, организмлар, улар 
органларининг тарихий жараёнда пайдо бўлиши, такомиллашиш қонуниятлари 
тарихий метод ёрдамида аниқланади. Бу метод орқали органик оламнинг 
эволуцион таьлимоти яратилди. Маьлум мақсадларни кўзлаб барпо этилган 
шароитларда тирик организмлар тўзилиши, ҳаёт жараёнларини кузатиш 
экспериментал метод орқали амалга оширилади. Бу метод организмлар хатти-
ҳаракати, тўзилиши, хоссалари моҳиятини чуқурроқ тадқиқ қилиш имконини 
беради. Кейинги пайтларда электрон хисоблаш техникасининг ривожланиши 
биологик тадқиқотларда моделлаштириш методидан фойдаланишни тақозо 
этмоқда. Моделлаштириш методининг мазмуни тирик табиатдаги бирор воқеа-
ҳодиса ёки унинг муҳим жиҳатлари математик белгиларга айлантирилиб, модел 
тарзида қайта тиклаб ўрганишдан иборат. Маьлум вақтдан кейин ана шу 
моделда қандай ўзгаришлар, ходисалар рўй бериши мумкинлиги электрон 
хисоблаш машинаси ёрдамида аниқланади. Моделлаштириш методининг 
афзаллиги шундаки, у тирик табиатда келгусида рўй бериши мумкин бўлган 
воқеа-ҳодисаларни олдиндан билиш имконини беради
6
.