Tadqiqotlari

 
9.3. Marketing tadqiqotlarida kuzatuv usulining jarayoni
Strukturalanmagan kuzatuv amalga oshirilganda kuzatuvchi o‘rganilayotgan 
holatdagi barcha xulq-atvor turlarini qayd etadi. Bunday xulq-atvor turi ko‘pincha 
razvedka tadqiqotlari o‘tkazishda foydalaniladi. Masalan, qurilish anjomlari ishlab 
chiqaruvchi kompaniya o‘z xodimlarini ushbu vositadan uylar qurilishida foydalanish 
yo‘nalishlari va tezligini o‘rganishga imkon beradi. Kuzatuv natijalari ushbu vositani 
takomillashtirishda foydalaniladi. 
9.1-jadval 
Kuzatuvlarni qayd etish shakli 
Kuzatuvchi __________ 
Kuzatuv joyi_______________ 
Sana _______________ 
Kun vaqti __________________ 
Kuzatilayotganlar guruhi strukturasi 
Guruh soni: _________kattalar 
_______ bolalar 
Jins: kattalar:______erkaklar _______ayollar 
bolalar: ______erkaklar _______ayollar 
foydalanish: _________ mahsulot uchun aravachalar 
___________ mahsulot savatchasi 
___________ hech narsa 
magazindagi xulq-atvorni qayd etish 
Xulq-atvor
Yangi 
apelsin 
Shisha 
idish-
dagi sharbat 
Bankali sharbat 
Muzlatilgan 
sharbat 
Tovar yonidan o‘tib ketish 
Har 
xil 
tovar 
turlarini 
taqqoslash 
Belgilangan markani tanlash 
Tanlangan 
markani 
diqqat 
bilan ko‘rib chiqish 

---

210 
Guruhdagi 
boshqa 
qatnashchilar bilan muhokama 
qilish 
Xaridni tanlashning boshqa 
xususiyatlari 
Foydalanish: _________ xaridlar ro‘yxati 
___________kalkulyator 
___________kuponlar 
Xarid amalga oshirilgan vaqt____________ 
Xarid qilingan miqdor_________________
Ba’zida kuzatuvchi odamni maxsus mexanik vosita bilan almashtirish mumkin. 
Bunday almashtirish yoki aniqlikning yuqoriligi, yoki arzonlik, yoki funksional 
sabablar bilan asoslanadi. Masalan, ko‘cha harakatini o‘rganishda avtomatik qurilma 
g‘ildiraklari maxsus plastinani bosib o‘tgan har bir mashinani qayd etadi. 
Shuningdek, maxsus qurilma vositasida oilaning ma’lum bir teleko‘rsatuvlarni 
ko‘rish odatlarini osonroq va ishonchliroq o‘rganish mumkin. 
Kuzatuvni muvaffaqiyatli o‘tkazish uchun quyidagi shartlar bajarilishi lozim: 
1. Kuzatuvlar nisbatan qisqa vaqt oralig‘ida amalga oshirishi lozim. Masalan, 
vaqt va mablag‘ sarflash nuqtai nazaridan butun uyni sotib olish jarayonini kuzatish 
maqsadga muvofiq emas. Vaholanki, buni qismlar bo‘yicha, ushbu jarayonning 
alohida bosqichlarida amalga oshirish mumkin. 
2. Kuzatilayotgan jarayon va hodisalar kuzatish uchun ochiq bo‘lishi, jamoat 
orasida ro‘y berishi lozim. Masalan, xususiy suhbat bu talabga javob bermaydi. 
3. Respondent yaxshi eslab qolishga qodir bo‘lmagan, tez-tez takrorlanadigan 
sistematik faoliyat uning aossida yotmaydigan xulq-atvorgina kuzatuv ostiga 
qo‘yilishi lozim. Masalan, kishi odatda oxirgi dushanba kuni ishga ketayotgan mahal 
avtomobilla qaysi radioeshittirishni tanglaganligini eslay olmaydi. 
Eng ideal holatda kuzatuv ob’ektlari ularnig xulq-atvori kuzatuv istida 
ekanligini bilmasligi lozim. Qator hollarda kuzatuv aniq axborot olishning yagona 
usuli hisoblanadi. Masalan, kichkina bolalar o‘yinchoqqa o‘zning munosabatini so‘z 
orqali ifodalay olmaydi, biroq bunday axborotni bolalarning o‘yinchoqni qanday 
o‘ynashiga qarab olish mumkin. 
Odatda kuzatuv usuli boshqa usullar bilan birgalikda foydalaniladi. Bu holatda 

---

211 
olingan natijalar bir-birini to‘ldiradi va nazorat qiladi. Xususan, agar kuzatuv boshqa 
usullar yordamida olingan ma’lumotlarni nazorat qilish uchun foydalaniladigan 
bo‘lsa, u maksimal darajada qat’iy strukturalangan bo‘lishi, nazorat qilinayotgan 
axborot to‘plangan sharoitlar bilan bir xil sharoitlarda ro‘y berishi lozim. 
Kuzatuv usulining kamchiliklari barcha sifat tadqiqotlariga xos. Bevosita 
kuzatuvda odata kichk guruhdagi odamlarning xulq-atvori ma’lum bir sharoitlarda 
o‘rganiladi, demak, olngan ma’lumotlarning reprezentativlik masalasi yuzaga keladi. 
Bunda sub’ektiv talqin qilish o‘ringa ega bo‘ladi. odamning qabul qilish hissiyoti 
cheklangan, shu sababli o‘rganilayotgan vaziyatning bironta muhim jihatini o‘tkazib 
yuborishi mumkin. Odatda tadqiqotchi kuzatuv usuli asosida olingan ma’lumotlarni 
chuqurlashtirish va ma’lum bir xulq-atvor asosida yotgan manfaatlar, motivlar, 
munosabatlarni ochib berishga qodir bo‘lmaydi.
Kuzatuv juda ko‘p mehant talab qiladigan usul sanaladi. Kuzatuv natijalarini 
rasmiylashtirish ba’zida kuzatuvning o‘zi uchun sarflangan vaqtdan ikki baravar ko‘p 
vaqt talab qiladi. 
Atrofdagi vaziyat xarakteriga qarab kuzatuv tabiiy sharoitlarda (magazinda, 
peshtaxta oldida) ro‘y beradigan dala kuzatuvi yoki sun’iy tashkil qilingan 
sharoitlarda bo‘lib o‘tadigan laboratoriya kuzatuvi bo‘lishi mumkin.
Kuzatuv natijalari audio- yoki videotexnika yordamida, yon daftarlarda qayd 
etiladi. 
Kuzatuv o‘tkazishdagi qiyinchiliklar sub’ektiv (kuzatuvchi shaxsi bilan 
bog‘liq) va ob’ektiv (kuzatuvchiga bog‘liq bo‘lmagan) turlarga bo‘linadi. 
Sub’ektiv qiyinchiliklar qatoriga tadqiqotchining boshqalar harakatlari va xulq-
atvorini o‘zining qadriyatlar tizimi, o‘z «Men»i orqali tushunish va talqin qilishi 
mumkinligi tushuniladi. Bundan tashqari, kuzatuv har doim tadqiqot maqsadlariga 
bo‘ysunadi, bu esa kuzatilayotgan narsa sohasini ta’kidlaydi va unga selektiv xarakter 
baxsh etadi. Oqibatda kuzatuv uchun dalillar tanlash kuzatuvchining o‘ziga kuchli 
bog‘liq bo‘ladi. 
Ob’ektiv qiyinchiliklar qatoriga birinchi navbatda kuzatuv vaqtining hodisa 
ro‘y berish vaqti bilan cheklanganligini kiritish mumkin. Bundan tashqari, barcha 

---

212 
qiziqarli omillarni ham bevosita kuzatish imkoni bo‘lavermaydi. 
Kuzatuvchining shaxsiy xislatlar, uning ro‘y berayotgan holisalarga o‘z 
munosabatini bildirishi ham kuzatilayotgan щaxslar xulq-atvoriga jiddiy ta’sir etishi 
mumkin. 
Kuzatuv marketing tadqiqotlarining boshqa usullarini to‘ldirishi va tadqiqotchi 
uchun zarur bo‘lgan axborotni boshqa usullar bilan olish imkoni bo‘lmagan hollarda 
qo‘llanishi lozim. Odamlar o‘z harakatlari ketma-ketligini aniq va batafsil tavsiflay 
olmagan hollarda shunday bo‘ladi. Odatiy vaziyatlarda odamlarning harakatlari 
ko‘pchilik hollarda «avtomatik» xarakterga ega bo‘ladi. Bundan tashqari, tez-tez 
takrorlanadigan vaziyatning o‘zi uning ongidagi biron ma’lumotga aylanadi va unga 
xos bo‘lgan jihatlar o‘chib ketadi. 
Tadqiqot 
maqsadlari 
uchun 
zarur 
bo‘lgan axborotni olish, ya’ni 
o‘rganilayotgan ob’ektning muhim tavsiflari xaqida ma’lumot olish, uning faoliyati 
bilan bog‘liq bironta muhim narsani o‘tkazib yubormaslik uchun kuzatuv dasturi va 
rejasini oldindan ishlab chiqish zarur. Rejalashtirishda kuzatuv o‘tkazish muddatlari 
aniq belgilanishi va axborot to‘plash usuli ko‘rsatilishi lozim. bundan tashqari, 
tadqiqotchi o‘zida mavjud imkoniyatlar (vaqt, mablag‘, yordamchilar soni va 
ularning malakasi) doirasida kuzatuv sohasini chegaralash, shuningdek, uchrashi 
mumkin bo‘lgan to‘siqlarni (ma’muriy yoki psixologik qiyinchiliklar, axborot olish 
va qayd etish bilan bog‘liq qiyinchiliklar) hisobga olishi muhim ahamiyat kasb etadi.