|
Kuzatish - bilish usuli. Bunda obyektni o'rganish unga aralashuvsiz amaJga oshiriiadi. Mazkur holda taqat obyektning xossasi, uning o'zgarish tavsifi qayd etiladi va o'lchanadi (masalan, elektr ta'minoti liniyani yil
mobaynida taqsimlash transformatoridan ajratib qo'yilish sonini kuzatish, elektr motorning bir yil mobaynida ishdan chiqish sonini kuzatish va hoshqalar). Tadqiqot natijalari real f!1a\jud obyektlaming tabiiy xususiyatlari va munosabatlari (bog'liqliklari) xuwsida bizga ma'lumot beradi.
Bu natijalar subyektning irodasi, sezgilari va istaklariga bog'liq emas.
Qiyoslash - bilishning keng tarqalgan usuli, «barcha narsalar qiyoslanganda bilinadi» tamoyiIiga asoslanadi. Masalan, turJi seriyali elektr motorlami ishga tush ish toki bo'yicha taqqoslash. Qiyoslash natijasida bir qancha
obyektlar uehuo umumiy va xos bo'lganjihatlar aniqlanadi. Bu ma'iumki , qonuniyatlar va qonunlarni bilish yo'lidagi birinchi qadamdir. Qiyoslash samarali bo'lishi uchun ikki asosiy talabga amai qiiinishi zarur: - birinchidan, bunda o'rtasida muayyan obyektiv umumiy!ik bo' Jishi
mumkin bo'lgan obyektlargina taqqosJanishi kerak; - ikkinchidan, obyektJami taqqosJash ahamiyatli (bilish vazjfasi sifatida) xossalar, be\gilar bo'yicha am alga oshiriJishi lozim. Qiyoslashdan farqli o'Jaroq, o'lchash bilishning aneha aniq vositasl hisobJanatii. HI] usulning qimmati shundan iboratki, atrofhc-C:qdagi obyekt- lar haqida yuqori aniqlikka erishiladi. Hmiy bilishning empirikjarayon o'lchash, kuzatish va qiyoslashdagiga o'xshashdir.
Eksperiment, empirik tadqiqotning yuqorida ko'rib o'tilgan usullaridanfarqli o'laroq ancha umumiy ilmiy qo'yilgan tajriba hisoblanadi. Bundafaqat kuzatib va o'lchabgina qolinmay, balki obyekt yoki tadqiqot obyektinin g o'zi mavjud bo'lgan sharoit muayyan tarzda o'zgartiriladi. Masalan,qishloq xo'jaligi mahsulotlarini quritishjarayoni eksperimental o'rganilgandaquritish vaqti davomiyligiga ta'sir ko'rsatuvchi omillar quritish agentini harorati, narnligi va tezligi o'zgartirilib jarayon o'rganiladi.Eksperiment natijasida bir yoki bir necha omillami boshqa yoki boshqalarga
ta'sirini aniqlash mumkin. Kuzatishdan farqli o'laroq eksperiment tajriba takrorlanishini ta'minlaydi, obyekt xususiyatini turli sharoitlarda tadqiq etish va obyektni «sofholda» o'rganishga imkon beradi.
Empirik tadqiqot usullari ilmiy bilishda muhim ahamiyatga ega. Ularfaqat farazni dalillash uchun asos bo'libgina qolmay, balki kO'pincha yangi ilmiy kashfiyotlar, qonunlar va boshqalaming manbayi hamdir. Empirik va nazariy tadqiqotlarda tahlil va sintez, deduksiya vainduksiya,
abstraktlash kabi universal usullar keng qo'llaniladi. Tahlil usulining mohiyati tadqiqot obyektini tikran yoki xayolan tarkibiy qismlarga ajratib uning xossalari va xususiyatlarini alohida ajratib o'rganishdan iboratdir. Masalan, elektr uskunalaming ekspluatatsion samaradorligini
oshirish muammosiga oid tadqiqotlarda ularning puxtaligi, buzilmas dan ishlashligi, ta'mirlashga yaroqliligi masalalari alohida o'rganiladi va natijalari asosida umumiy xulosalarga (yechimlarga) kelinadi. Mazkur holda obyektning ayrim unsurlarining mohiyati, ulaming bog'liqJigi va
o'zaro ta'siri o'rganiladi. TahWdan farqli o'laroq sintez tadqiqot obyektini yaxiit bir butun sifatida
qismlarining birligi va o'zaro bog'liqligida bilishdan iboratdir. Masalan,mahsulotlami quritish jarayoni davomiyliginio'rganishda unga ta'sir ko'rsatuvchi faktorlar issiqlik agenti temperaturasi, namligi, tezligi ta'sirlarini alohida o'rganib ulami umurniy ta'siri haqida xulosa qilish. Analizdan
keyin sintez o'tkaziladi va ma'lum bir gipotezalar yaratiladi.Tahlil va sintez usullari bir-biri bilan bog'liq va ilmiy-tadqiqot vaqtida biri ikkinchisini to'ldiradi. Vlar o'rganilayotgan obyektning xossasi va tadqiqot maqsadiga bog'liq holda turli shakllarda qo'llanilishi mumkin. Empirik, unsuriy-nazariy, tuzilmaviy-genetik taWil va sintez usullari mavjuddir. Empirik taWil va sintez obyekt bilan yuzaki tanishishda qo'llaniladi.Bu holda obyektning ayrim qismlari ajratiladi, uning xususiyatlari aniqlanadi, oddiy o'lchashlar va umurniy yuzasidagi narsalami qayd etish amalga oshiriladi. Tahlil va sintezning bunday shakli tadqiqot obyektini o'rganishga imkon beradi, lekin bulaming mohiyatini ochish uchun kamlik qiladi. Tadqiq etilayotgan obyekt mohiyatini o'rganish uchun gumanitar-nazariy tahlil va sintezdan foydalaniladi. Tadqiq etilayotgan obyekt mohiyatiga chuqurroq kirib borish uchun tuzilmaviy genetik tahlil va sintez imkon beradi. TahIil va sintezning
bunday shaklida tadqiqot obyekti mohiyatining barcha tomonlariga asosiy ta'sir ko'rsatuvchi eng muhim unsurlar ajratiladi. Oeduksiya va ioduksiya tadqiqot obyektini o'rganishda mantiqiy xulosalashda o'ziga xos «tahlil va sintez» hisoblanadi. Deduksiya umumiydan xususiyga bo'lgan mantiqiy xulosalarga asoslanadi. Masalan, temir, qalay va misning issiqdan kengayishi tajribada aniqlanib, unga asoslanib barcha metallar issiqdan kengayadi, degan xulosaga kelishdir. Bu usul matematika va mexanikada umumiy qonunlar yoki aksiomalarda xususiy bog'liqliklar chiqarilayotganda keng qo'Uaniladi. Deduksiyaga qarama-qarshi bo'lib induksiya hisoblanadi. Bu ikki usul ham tahlil va sintez usullari singari ilmiy-tadqiqotda bir-biri bilan bog'liq va bir-birini to'ldiradi.Empirik va nazariy tadqiqotlarda yuqorida ko'rib o'tilgan usullardan tashqari abstraktlashtirish usuli ham keng qo'llaniladi. Dmiy abstraksiyalash - obyektni mavhumlashtirish, uning ichki jarayonlarini hisobga olmay moddiy nuqta yoki sodda shaklda o'rganishdir. Bu usulning mohiyati shundaki,tadqiq etilayotgan obyekt ahamiyatsiz tomonlari, qisrnIaridan ajratib olishdan
iboratdir, bu uning mohiyatini ochib beruvchi xossalarini ajratish maqsadida qilinadi. Abstraksiyalash yordamida boshqa hodisa kontekstidan fIkran ajratilgan fIkrlashning umumlashtirilgan natijalari shakllanadi, bu ular o'zaro bog'liqligini kuzatishga imkon beradi. Abstrakt fikrlash ijodiy yondashishning zaruriy shartlaridandir. Matematik abstraktlash ilmiy-tadqiqot - formallashtirish usulining asosi hisoblanadi .
Do'stlaringiz bilan baham: |
