Tadbirkorlik va ishga joylashtirish texnologiyasi asoslari

Sana	Batafsil tavsifi	Sotish
Хarajatlar

Sana: Buxgalteriya ishi olib borilishi sanasi; Batafsil tavsif: ish tavsifini yozing;

Sotish: sotishdan olingan summani Kiriting; Хarajatlar: ishni yuritish uchun sarflangan summa.

2-tur. IKKiyoKlama yozuvlarning bazaviy tizimi

Buxgalteriya xisobining bu rivojlangan tizimi, avvalgilarga Karaganda KengroK axborot bera oladi. Bu sodda tizim bulib, uni bajarish oson va Kuplab KichiKKorxonalar uchun yaroKli xisoblanadi.

Sana

Batafsil tavsif

№

Gazna

BanK

sotish

Тugridan- tugri material xarajatlari

Тugridan- tugri mexnat xarajatlari

Bilvosita xarajatlar

Kirim

t

S Ct s. O

Kirim

t

S Ct s. O

Sana: Buxgalteriya ishi olib borilishi sanasi;

Batafsil tavsif: ish tavsifini yozing;

№: xujjatning tartib raKami;

Gazna__Debet__Kredit'>Gazna:Korxona gaznasiga Kelib tushayotgan va chiKib Ketayotgan barcha pullarni yozing; BanK: banK xisobiga Kelib tushayotgan va undan olinayotgan barcha pullarni yozing. Bu agar sizning Korxonangiz banKda xisob raKamiga ega bulsagina zarur.

Тugridan-tugri material xarajatlari: agar tovar ishlab chiKarayotgan bulsangiz yoKi xizmat Kursatayotgan bulsangiz bu grafalarga xom ashyo, materiallar, KopleKtlovchilarni sotib olishga Ketgan xarajatlarni yozing.

Тugridan-tugri mex,nat xarajatlari: agar tovar ishlab chiKarayotgan yoKi xizmat Kursatayotgan bulsangiz, bu grafaga xodimlaringizning oyliKlariga Ketgan xarajatlarni Kiriting.

Bilvosita xarajatlar: sizning biznesingiz faoliyat Kursatishini

ta’minlashga Ketgan barcha xarajatlar Kursatiladi.

3. 
   tur. IKKiyoKlama yozuvlarning yanada rivojlangan tizimi
   

Bu tizim differensial axborotga mux,toj Korxonalarga tugri Keladi. U muraKKabroK miKrofirmalarga KamroK tugri Keladi, chunKi professional buxgalter yordami KeraK buladi.

Barcha ish operatsiyalari asosiy buxgalteriya Kitobi x,isob raKamlari buyicha taKsimlanadi. Buxgalteriya x,isobi-asosiy Kitobning bir Kismi. Unga tadbirKorliK faoliyatining bitta sox,asiga aloKador operatsiyalar yoziladi.

har bir x,isob raKami iKKita ustundan iborat: debet va Kredit.

Gazna
Debet	Kredit

"Debit” va “Kredit” suzlarini bilish x,yech bulmaganda debitor va Kreditor suzlarini x,amda ularning Kimligini tushunish imKonini beradi. “Debet” suzi italyancha bulib, “U berishi KeraK”, “Kredit” suzi italyan tilida “U ishonadi” deganni bildiradi. Mos ravishda, debitor-bu bizga berish KeraK bulgan, Kreditor bizga ishongan (biz unga Karzga berilgan pullarni beramiz) odam.

har bir operatsiya Kamida iKKita x,isob raKamiga yoziladi. “Debit” va “Kredit” grafalarida yozilgan, ixtiyoriy, x,ar bir operatsiya uchun x,ar doim teng buladi.

Masalan, agar Korxona uz tovarlarini 100,00 sumga sotsa gazna x,isob raKamining debit

tomoniga 100,00 va “Sotishdan foyda” x,isob raKamining Kredit tomoniga 100,00 sum yozasiz.

Gazna		Sotishdan foyda
Debet	Kredit	Debet	Kredit
100,00			100,00

BuxgalteriyaxisobiningbutizimidabarchaxisobraKamlariiKKiguruxgabulinadi: doimiyvavaKtinchaliKxisobraKamlari.

Doimiy xisob raKamlari aKtivlar, majburiyatlar va xususiy sarmoyani uz ichiga oladi. VaKtinchaliK xisob raKamlari daromad, chiKim, foyda, zararni Kamrab oladi.

AKtivlar -Korxona, firma, KompaniyagategishlimulKvapulmablaglariningyigindisi. Kengma’nodapulKiymatigaegabarchaboyliKlar. AKtivlarningnarxiboshKitobningaKtivlarxisobraKamigayoziladi. Unda aKtivlar xisob raKamlariga buxgalteriya xisobining beshta bulimi ajratilgan:

• 
  Pul mablaglari;
  
• 
  Olish uchun xisob raKamlari;
  
• 
  Тovar-material zaxiralari;
  
• 
  UzoK; muddatli aKtivlar;
  
• 
  Keyingi davr chiKimlari.
  

Agar siz pulni Karzga, masalan,

banKdan olsangiz siz buni "majburiyatlar” grafasiga yozishingiz KeraK. Majburiyatlarni xisobga Kuyish uchun xisob raKamlarining 2 ta bulimi mavjud-joriy majburiyatlar va uzoK muddatli majburiyatlar.

Agar Korxonaning majburiyatlari bulsa va KuKKisdan Kreditorlar bilan Karzlarini bartaraf KilmoKchi bulsa, u xolda Korxona uz aKtivlaridan voz Kechishiga tugri Keladi. Majburiyatlarini uzib bulgach, Korxonada ayrim aKtivlar Koladi. Ular Korxona egasiga Koladi va xususiy sarmoya deyiladi.

Daromadni odatda, Korxonaga maxsulot, tovar yoKi xizmatlarning sotilishi natijasida Kelib tushadigan pullar tashKil Kiladi. Bosh Kitobda bunday turdagi daromadlarni xisobga Kuyish uchun "Sotishdan tushumlar” degan xisob raKami mavjud. Siz bilasizKi, sinchKovliK bilan nazorat Kilishingiz KeraK bulgan, turli Kurinishdagi xarajatlar mavjud, xarajatlarning xar bir turi uchun aloxida xisob raKami mavjud:

• 
  

  AKtivlar	Majburiyatlar va xususiy sarmoya	Kirim	ChiKim
  Хisob raKamlari Gazna BanK Olish Хisob RaKamlari	Хisob raKamlari majburiyatlar va xususiy sarmoya	Хisob raKamlari sotishdan tushumlar	Хisob raKamlari tugridan-tugri material xarajatlari Тugridan-tugri mexnatga xaK tulash xarajatlari Bilvosita xarajatlar
  Хisobot davrining aKtivlari Majmuriyatlar, xususiy sarmoya+ +foyda (zarar)
  Balans

  Тugridan-tugri material xarajatlari;
  
• 
  Тugridan-tugri maxnatga xaK tulash xarajatlari;
  
• 
  Bilvosita xarajatlar.Balansni tuzish uchun aKtivlar, majburiyatlar va xususiy sarmoyani xisobga Kuyish uchun xisob raKamlaridan foydalaniladi. Kirim va chiKim mablaglarini xisobga Kuyish uchun xisob raKamlari, ba’zan moliyaviy natijalar deb ataluvchi, foyda va zarar xaKidagi xisobotni tuzish uchun Kullaniladi.
  

Rejalashtirish va hisobga Kuyish
hujjatlashtirishlarida Kullaniladigan normativ

aKtlar

• 
  UzbeKistan RespubliKasining 1996 yil 30 avgustdagi "Buxgalteriya x,isobi” x,aK;idagi Konuni
  
• 
  Korxona moliyaviy-xujaliK faoliyati buxgalteriya x,isobining x,isob raKamlari rejasi (2004 yil 1 yanvardan Kuchga Kiritilgan)
  
• 
  1999 yil 5 fevralda (Uzgartirishlar bilan) tasdiKlangan max,sulot (ish, xizmat) ishlab chiKarish x,amda realizatsiya Kilish xarajatlari tarKibi tugrisidagi va moliyaviy natijalarni shaKllantirish tartibi tugrisidagi Nizom
  
• 
  UzbeKistan x,isobining milliy standartlari (1998 yildan Kuchga Kiritilgan)
  

Тayanch so’z va iboralar
Kadr, boshkaruv kadrlari, kadrlar siyosati, ishchilar, хizmatchilar, kadrlarga umumiy ehtiyoj, bazali ehtiyoj, ishga kabul kilish, хodimni yo’naltirish, хodimlarni yollash, boshkarish ko’nikmalarini takomillashtirish, vaktni boshkarish, sotish siyosati, omadli sotuvchi, potensial хaridor, ta’minotchilarni tashlash, yangi teхnologiya, teхnologik samaradorlik, resurs samaradorligi, rentabellik, korхona хarajatlari, bevosita хarajatlar, bilvosita хarajatlar, moliyaviy boshkarish, moliyaviy hisobot, buхgalteriya hisoboti, debitorlikkarzi, kreditorlikkarzi, moliyaviy prognoz, nakd pul aylanishi
O’z-o’zini tekshirish uchun savollar

1. 
   Hodimlarni ishga kabul kilishning kanday mezonlari bor?
   
2. 
   Biznesda kadrlar siyosati kanday olib borilishi kerak?
   
3. 
   Vaktdan samarali foydalanishning kanday samarali yo’llari mavjud?
   
4. 
   Korхona (firma) uchun sotishni boshkarish kanchalik ahamiyatga ega?
   
5. 
   Sotish siyosati nima va u nimalarni o’z ichiga oladi?
   
6. 
   Korхonalarni ta’minotchilar bilan bo’ladigan munosabatlarining zarurati nimada?
   
7. 
   Kanday kilib ta’minotchilarni tanlash mumkin?
   
8. 
   Yangi teхnologiya bozorni kengaytirishga kandayyordam berishi mumkin?
   
9. 
   Ishlab chikarish harajatlari kanday harajatlardan tarkib topadi?
   
10. 
    Kanday harajatlarga bevosita harajatlar deyiladi?
    
11. 
    Kanday harajatlarga bilvosita harajatlar deyiladi?
    
12. 
    Buхgalteriya hisobi tizimini kanday tashkil etish mumkin?
    

6.3.Sug’urtalash.

Reja:

1. 
   Sug’urta va uning turlari;
   
2. 
   Coca-cola Kompaniyasi tarixi;
   
3. 
   biznesni moliyalashtirishning ichKi va tashKi manbalarini.
   

Sugurta (1p8igapee)-jabrlanuvchiningpotensial zararlariniKoplashni

KafolatlashorKalitavaKKalchiliK (xavf)niKamaytirish usuli. Zararlarni Koplash sugurta fondidan amalga oshiriladi. Bu fond zarar Kilishdan xavfsiragan sugurtalanganlar tulovlari x,isobiga shaKllantiriladi va ularning Koplanilishini Kafolatlovchi

boshKaruvida buladi. Sugurtasiz,

noaniKliK va tavaKKalchiliK bilan bogliK;, ishlab chiKarish faoliyatining Kup turlari mumKin bulmagan bular edi.

Tadbirkor tavaKKalchiliK yoKi u bilan bogliK potensial zarar miKyosini Kamaytirishga yunaltirilgan chora-tadbirlarni Kurishi mumKin. YuKotishlarni oldini tula olib bulmaganligi tufayli, tadbirKorlar Kuyidagi savolni chuKur uylab Kurishi KeraK: Kanday Kilib va Kaysi mablaglar x,isobiga zararlar Koplanishi mumKin?

Sugurtaning Kuplab turlari mavjud. Masalar: mulK, yuK, Kasbiy javobgarliK, Kredit tulashdagi tavaKKalchiliKni sugurtalash va boshKalar.

Sugurta Kuyidagi funKsiyalarni bajaradi:

• 
  Moliyaviy yuKotishlardan universal x,imoya vositasi bulib, u "asablarni tinchlantiradi” va ertangi Kunga ishonch uygotadi;
  
• 
  Sugurta shartnomasi Katnashchilarini sugurta bulishi Kutilayotgan zararni Kamaytirish va minimal Kiymatga yetKazishga yunaltiradi;
  
• 
  Sugurta sizning moliyaviy x,olatingizni turli tavaKKalchiliK va xavflardan saKlaydi. Bunday xavflar, tovar va xizmatga bulgan ex,tiyojini Kamayishi, x,ar bir biznesda uchraydi. BiroK barcha boshKa xavflarni sugurtalash orKali Kompensatsiya Kilib bulmaydi.
  

O’zbekistonda sugurtalash tizimi majburiy va ixtiyoriy sugurtalashdan iborat. Majburiy davlat sugurtasi davlat organlari, ixtiyoriy sugurtalash turli shaKldagi mulKchiliK sugurta Kompaniyalari tomonidan ta’minlanadi. hozirgi vaKtda O’zbekistonda 21 ta sugurta Kompaniyalari faoliyat KursatmoKda. Ular tomonidan 260 turdagi sugurta xizmati KursatilmoKda.


1. Sug’urtaning moщiyati va funksiyalari

Тabiiy va boshka stixiyali kuchlar ta’siri natijasida yuzaga keladigan zararlarni koplash, oldini olish hamda ogohlantirish uchun maksadli yo’nalishdagi pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan bog’lik iktisodiy munosabatlar yig’indisiga sug’urta deyiladi.

Sug’urtaning xarakterli belgilari kuyidagilardan iborat:

Sug’urta xavfning mavjudligi. Хavf – sug’urta munosabatlarining paydo bulishining asosiy shartidir. Хavf bulmas ekan, sug’urtaning bulishi mumkin emas. Хavfning hajmi, mikdori ehtimollar nazariyasi va matematik statistika usullari yordamida aniklanadi. Sug’urta havflarini tahlil kilish ularni 2 ta yirik guruhga bo’lishni takazo etadi. Ya’ni, havfning sug’urtaviy va sug’urtasiz bo’ladi. Sug’urta shartnomalarida o’z aksini topgan havflar sug’urtaviy havflar deyiladi. Havf bahosini pulda ifodalanishi sug’urta stavkasini tashkil etadi. Havf doimiy ko’rsatkich emas, balki u doimo o’zgarib turadi. Bu uzgarishlar iktisoddagi va boshka sohadagi o’zgarishlar bilan chambarchas bog’likdir. Sug’urta tashkiloti havfni rivojlanishini, holatini doimo kuzatish lozim, ya’ni tegishli statistik uchyot olib borishi, yig’ilgan ma’lumotlarni kayta ishlashi va tahlil kilish kerak.

Havfni baholash uchun uni kuyidagi turlarga bo’lish mumkin:

1. 
   Sug’urtalanishi mumkin bo’lgan havflar.
   
2. 
   Sug’urtalanishi mumkin bo’lmagan havflar.
   

Havfning eng katta guruhini sug’urtalanishi mumkin bo’lgan havflar tashkil etadi. Ko’ydagi keltirilgan kriteriylarda sug’urta havfini sug’urtasiz havflardan farkkiladi:

a) Havf tasodifiy xarakterga ega bo’lmog’i kerak;

b) Sug’urta hodisalarini ro’y berish faktining vakti va ma’nosini noma’lum bo’lishi;

v) Havf solish manbasiga ko’ra havflar; tabiatning stixikkuchlari bilan bog’likhavflar va moddiy boylikni o’zlashtirish okibatida insoniyatni tabiatga ta’siri bilan bog’likhavflar. Havflarni turkumlashda katastrofikhavflar alohida o’rin tutadi. Chunki katastrofikhavflar ruy berishi natijasida ko’plab ob’ektlar yirik mikdorda zarar ko’rish mumkin. Yukorida aytilgan katastrofikhavflardan tashkari ekologik, siyosiy va maxsus havflar bo’lishi mumkin.

Havf menejment (havfni boshkarish) – havfni chegaralash yoki kamaytirish bilan bog’lik tadbirlar yig’indisi. Amaliyotda havf kuydagi tartibda amalga oshiriladi:


Хавфни аниқлаш

Хавфни баҳолаш

Хавфни назорат =илиш

Хавфни молиялаштириш

k
Havfni aniklashda havf darajasi aniklandi. Kreditni sug’urtalashda kredit oluvchi shaxsning moliyaviy holati kanday aktivlarga ega ekanligi, loyihada hisob-kitob kanchalik asoslanganligi va hakozolar aniklanadi.

Havfni baholash havf holatlari anilanadi, havfning sodir bo’lishi extimoliyligi tegishli hisob-kitoblar, statistikkuzatuvlar, eщtimollar nazariyasi asosida baщolanadi va sug’urtalanayotgan ob’ektga nisbatan havf darajasi aniklanib sug’urta tarifi hisoblanadi. Sug’urta tarifining stavkasi- bu havf bahosidir.

Havfni nazorat etish – sug’urta kompaniyasining vakili tomanidan sug’urtalangan ob’ektning holatini, uning salanishi ustidan kuzatuv ishlarini olib borish amalga oshiriladi. Shuningdek, uning salash havsizligi talablariga javob berishi tekshiriladi. Zarur ator ob’ektlarni yaxshi salash uchun tavsiya va maslahatlar beriladi.

Havfni moliyalashtirish – havfni aniklash, baholash va nazorat etish bilan bog’likhamma xarajatlarni koplash demakdir.

Sug’urta munosabatlarining taksimlash xarakteriga ega ekanligi shundan namoyon bo’ladiki, moliya tushunchasi kabi, sug’urta ham yalpi ichki mahsulotni va milliy daromadni kayta taksimlashda ishtirok etadi.

Sug’urta zararlarni xududlar bo’yicha va muayyan bir vakitda taksimlanishi sug’urtaning asosiy belgisi bo’lib, xududlar bo’yicha sug’urta fondini sug’urtalangan xujaliklar o’rtasida taksimlash uchun katta xudud va ko’plab sug’urtalanishi mumkin bulgan ob’ektlar zarur bulishi talab etiladi. Zararlarni ma’lum bir vaktda taksimlanishi sug’urta hodisalarini tasodifiy ro’y berish xarakteriga ega ekanligidan kelib chikadi. kator yillar mobaynida favkulodda hodisalar ehtimol ro’y bermasligi mumkin. Bu щolat sug’urta hodisalari sodir bo’lmagan vaktda tegishli mikdorda sug’urta rezervlarini tashkil etishni talab kiladi.

Sug’urta badallari sug’urta tarifi asosida aniklanadi. Sug’urta tarifi ikki ismdan iborat bo’lib, netto-stavka (sug’urta hodisalari ruy berganda zararlarni koplashga ishlatiladi) va netto-stavkacha ustamalardir (sug’urta kompaniyasini ishini tashkil etish bilan bog’lik xarajatlar koplanadi). Netto-stavka, asosan, sug’urta hodisa ruy berganda sug’urtalanuvchiga kaytarib beriladi.

Sug’urta tarifi majburiy sug’urta to’g’risidagi konun hujjatlarida belgilab ko’yiladi. Ihtiyoriy sug’urta turlariga doir sug’urta tariflarining mikdori tomonlarning kelishuviga muvofik belgilanadi.

Sug’urta fondi mablag’larning, fakat, shu fondni tashkil etishda katnashgan sub’ektlar o’rtasida taksimlanadi.

Sug’urta munosabatlarida kuyidagi tomonlar katnashadi:

Sug’urtalovchi – sug’urta operatsiyalarini olib borishga ixtisoslashgan hukukiy shaxslar. O’zbekiston Respublikasi «Sug’urta to’g’risildagi» konuniga muvofik, sug’urta faoliyatini amalga oshirish hukuki berilgan hamda sug’urtalash o’zi uchun asosiy faoliyat turi hisoblangan yuridik shaxslar sug’urtalovchilar deyiladi.

Sug’urtalovchilar turli mulk shakliga ega bulishi mumkin (davlat sug’urta tashkilotlari, aksionerlik sug’urta tashkilotlari hamda o’zaro sug’urtalash jamiyatlari). Sug’urta faoliyatini olib boruvchi tashkilotlar davlat hokimiyatining tegishli ruxsatnomalariga ega bulishi zarur.

Sug’urtalanuvchi – sug’urtalovchi bilan konkret sug’urta munosabatlari urnatgan va tegishli sug’urta badallarini tulovchi yuridik yoki jismoniy shaxs. UzR ning «Sug’urta tug’risidagi» konunida sug’urtalanuvchi kuyidagicha tariflangan: «sug’urta tulovlarini tulayotgan va sug’urtalovchilar bilan muayyan munosabatlariga kirishayotgan, fukarolik salohiyatiga to’lik ega bulgan jisoniy shaxslar yoki yuridik shaxslar sug’urtalanuvchilar deb hisoblanadi».

Sug’urta vositachilari – sug’urtalovchi va sug’urtalanuvchi o’rtasida vositachilik vazifasini bajaruvchi yuridik yoki jismoniy shaxs. Statusi buyicha vositach sug’urtalanuvchining manfaatlarini himoya kiladi. Ko’rsatgan xizmatlari uchun vositachi sug’urtalanuvchi emas, balki sug’urta kompaniyasidan tegishli komissiya yig’imini oladi.

Sug’urta – bu uning katnashchilari o’rtasida ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlarni koplashga muljallangan maksadli sug’urta fondlarini badallar hisobidan shakllantirish bilan bog’lik bo’lgan kayta taksimlash munosabatlari yig’indisidir.

Sug’urtaning turtta funksiyasi mavjud:

1. 
   Тavakkalchilik.
   
2. 
   Oldini olish.
   
3. 
   Jamg’arma.
   
4. 
   Nazorat.
   

Asosiysi tavakkalchilik funksiyasi hisoblanadi, chunki sug’urtaviy tavakkal zarar ehtimolligi sifatida talofat ko’rgan xo’jaliklarga pullik yordam ko’rsatish bo’yicha sug’urtaning asosiy yo’nalishi bilan bevosita bog’lik. Aynan tavakalchilik funksiyasining amal kilish doirasida sug’urta ishtirokchilari o’rtasida bo’lishi mumkin bo’lgan sug’urta hodisalari okibatlari bilan bog’lik pul shaklidagi kiymatning kayta taksimlanishi ro’y beradi.

Oldini olish funksiyasi sug’urta fondi mablag’larining bir kismi hisobidan sug’urta tavakkalchiligini kamaytirish bo’yicha tadbirlarni moliyalashtirishga yo’naltirilgan.

Hayot sug’urtasi sug’urta kategoriyasi kredit kategoriyasi bilan hayotni ma’lum muddatgacha sug’urtalash shartnomalari bo’yicha mablag’larni jamg’arishda ancha yakinlashadi. Hayot sug’urtasi orkali pul mablag’larini jamg’arish oylaviy sharoitda sug’urtaviy himoyaga bo’lgan ehtiyoj bilan bog’likdir. Shubilansug’urtajamg’arishfunksiyasinihambajarishimumkin.
Mulkiyvashaxsiysug’urta.

Тabiiyvaboshkastixiyalihodisalarsodirbulishinatijasidakeltirilganzararlarnikoplashuchunsug’urtafondlaritashkiletiladi. Sug’urtafonditashkiletishmanbasigavafoydalanishyo’nalishlarigakarab, sug’urtafondlariuchko’rinishdabuladi:

• 
  o’zo’zinisug’urtalashfondlari. Bufondharbirxujaliksub’ektidatashkletiladivaishlabchikarishdavaktinchayuzagakelgankiyinchiliklarinioldiniolishgaxizmatkiladi;
  
• 
  davlatning markazlashgan sug’urta (zaxira) fondari. Markazlashgan sug’urta fondlari umumdavlat resurslari hisobidan tashkil etilishi mumkin. Bu fonddan asosan favkulodda hodisalar ruy berganda paydo bo’lgan zararlarni koplashga ishlatiladi;
  
• 
  sug’urta yo’li bilan tashkil etilgan fondlar. Bu fond sug’urtalanuvchilar tomonidan to’plangan badallar hisobidan tashkil etiladi. Sug’urta fondi fakat pulli shaklda va u kat’iy maksadli yo’nalishda foydalaniladi, ya’ni sug’urtalovchi va sug’urtalanuvchilar urtasida tuzilgan shartnomaga muvofik, sug’urta koplamasi yoki sug’urta summasini tulashga ishlatidai.
  

Ko’plab sug’urta turlarini mavjudligi, sug’urtalanishi mumkin bo’lgan ob’ektlarni turli-tumanligi sug’urta turlarini ma’lum bir kriteriyalari asosida turkumlashni talab etadi. Sug’urtaning tarmoklari va turlari bir-biriga uzviy bog’langan iyerxarxiya ko’rinishida, ob’ektiga karab turkimlanadi. Uni ko’yidagi chizmada ko’rishimiz mumkin:

Суғурта









Мулкий суғурта

Шахсий суғурта

Маъсулиятни суғурталаш





Давлат корхоналарини мулкини

Фуқаролик ҳаётини су\урталаш

Фуқаролик маъсулиятни су\уртаси










Бахтсиз ҳодисалардан суғурталаш




Акционерлик жамиятлари мулкини

Корхоналарни учинчи шахс олдидаги маъсулиятини су\урталаш









Фуқароларнинг касбий жавобгарлигини су\урталаш



Болаларни бахтсиз ҳодислардан су\урталаш

Қишлоқ хўжалик мулкини суғурталаш









Фуқаролар мулкини суғурталаш

Ҳаказолар




Мактаб ўқувчиларини бахтсиз ҳодисалардан суғурталаш

Mulkiy sug’urtalashda sug’urta ob’ekti sifatida moddiy boyliklar (hosildorlik, avtomobil, kurilmalar) hisoblanadi.

Shaxsiy sug’urtalashda sug’urta ob’ekti sifatida fukarolarning sog’ligi, hayoti hisoblanadi.

Ma’suliyatni sug’urtalashda asosiy aob’ekt – bu sug’urtalanuvchining uchinchi shaxsga kelitirgan zararlarini koplash majburiyatidir.

Sug’urta iktisodiy kategoriya sifatida moliya kategoriyasining tarkibiy kismi hisoblanadi. Ammo, moliya tulaligicha daromadlarni taksimlash bilan bog’lik bulsa, sug’urta esa fakatgina kayta taksimlash munosabatlarinigina kamrab oladi.

Sug’urta fondini mablag’lari fakatgina uni tashkil kilgan sug’uratlanuvchilar o’rtasida ishlatiladi, sug’urta badalining hajmi esa har bir katnashchining zararni koplashdagi ulushini bildiradi. Shuning uchun, sug’urta katnashchilarining doirasi kanchalikkeng bo’lsa, sug’urta badalining hajmi shunchalik oz va sug’urta ham samarali buladi. Agarda sug’urtada millionlab sug’urtalanuvchilar ishtirok etsa va yuz millionlab ob’ektlar sug’urtalansa, u holda minimal badallarhisobiga maksimal zararlarni koplash imkoni bo’ladi.

Sug’urta zararlarni koplashni xududiy birlik va ma’lum vakt davomida amalga oshirishni ko’zda tutadi. Bunda yil davomida sug’urtalanuvchi xujaliklar o’rtasida sug’urta fondini xududlar bo’yicha samarali kayta taksimlash uchun yetarlicha katta xudud va anchagina sug’urtalashga tegishli ob’ektlar talab kilinadi. Fakatgina mazkur shartga rioya kilish bilangina katta xududlarni kamrab oluvchi tabiiy ofatlar yetkazgan zararlarni koplash imkoni bo’ladi.

Zararni sug’urta yordamida koplash ma’lum vakt davomida amalga oshiriladi, chunki ixtiyoriy sug’urta doimo muddat bilan chegaralanadi.

Ijtimoiy sug’urta.

Sug’urta bozori – bu sug’urta holatlari ro’y berganda jimoniy shaxslar va yuirdik shaxslarni mulkiy manfaatlarini sug’urtalanuvchilarning pul mablag’lari hisobidan himoya kilishda aks etuvchi sug’urta xizmatlari oldi-sotdisi bo’yicha iktsiodiy munosabatlari yig’indisi.

Sug’urta bozori amal kilishining asosiy sharti sug’urta xizmatlariga extiyoj (talab) va bu ehtiyojlarni kondirishga layokatli sug’urtalovchilarning mavujdligi.

Sug’urta bozori tarkibiy jihatdan takshiliyhukukiy va xududiy aspektlari bo’yicha bo’linishi mumkin.

Тashkiliy-hukukiy jihatdan aksioner, birgalikdagi, xususiy va davlat sug’urta tashkilotlaridan iborat bo’ladi.

Хuduiy jihatdan esa milliy, mintakaviy va xalkaro sug’urta bozorlariga bo’linadi.

Milliy sug’urta bozori biron bir mamlakat xududidagi sug’urta muassasalarini va lurning faoliyatini kamrab oladi. Bunga O’zbekiston sug’urta bozorini misol kilib olishimiz mumkin. Hozirgi kunda milliy sug’urta bozorimizda yuzga yakin sug’urta tashkilotlari faoliyat ko’rsatmokda. Ulardan eng yiriklari davlat mulki ishirokidagi sug’urta kompaniyalari bo’lib, ular «O’zagrosug’urta»» DASK, «Kafolat» DASK, «O’zbekinvest» EIMSK va «Madad» sug’urta agentliklari. Bulardan tashkari bir nechta chet el kompaniyalari bilan hamkorlikda tashkil etilgan, xususiy sug’urta kompaniyalari ham o’z faoliyatlarini olib bormokdalar. Jahondagi eng yirik sug’urta bozori AKShnikidir. Iktisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda yig’iladigan sug’urta tushumlarining kariyb kirk foizdan ortig’i AKSh hissasiga tug’ri keladi.

Mintakaviy sug’urta bozori deganda savdo-iktisodiy va boshka jihatlardan o’zaro yakin munosabatlarda bo’lgan bir nechta mamlakatlar xududlarini kamrab oluvchi bozor tushiniladi.

Хalkaro sug’urta bozori sifatida dunyo mikiyosida sug’urta faoliyatini olib boruvchi mamlakatlarning sug’urta bozori tushiniladi.

Sug’urta bozori bozor munosabatlari sub’ektlarining mustakilligini, ularning sug’urta xizmatlari oldi-sotdisi bo’yicha teng hukukhamkorligini ko’zda tutadi.

Sug’urta bozorining sub’ektlari ko’yidagilardan iborat:

1. 
   O’z manfaatlaridan kelib chikib sug’urta himoyasi bo’yicha xizmatlarini sotib oluvchilar (sug’urtalanuvchilar).
   
2. 
   Bunday xizmatlarni ishlab chikaruvilar va sotuvchilar (sug’urtalovchilar).
   
3. 
   Mazkur shaxslar o’rtasidagi vositachilar (sug’urta agentlari va brokerlari).
   
4. 
   Sug’urtalangan shaxslar.
   
5. 
   Manfaatdor shaxslar.
   
6. 
   Uchinchi shaxslar.
   

Ichki sug’urta bozorini moliyaviy tarkibini sug’urta tashkilotlarining moddiy va moliyaviy resruslarini tashkil kiladi.

Sug’urta bozoriningg asosiy vazifasi sug’urta xizmatlariga talabnishakllantirish (marketing, reklama), shartnomalar tuzish va sug’urta polislarini sotish, maksadga muvofik va egiluvchan tarif siyosatini olib borish, o’z infratuzilmasini tartibga solish o’isoblanadi.

Bozorning tashki o’rami – bu bozorning ichki tizimini kamrab turuvchi va unga ta’sir o’tkazuvchi birgalikda harakat kiluvchi kuchlr tizimi (davlatning iktisodiy siyosati, moliyaning inflyatsion holati, valyuta kursi va b.).

Sug’urta tarifi yoki tarif stavkasi sug’urtalanuvchilarining sug’urta summasi yoki sug’urta ob’ekti birligiga nisbatan pul tulovi, yoxud sug’urta summalari yig’indisiga nisbatan foiz stavkalar.

Sug’urta tariflarini belgilashdagi asosiy maksad har bir sug’urtalanuvchi va sug’urta summasi birligiga tug’ri kelishi mumkin bo’lgan zararlar summasini aniklash va koplash bilan bog’likdir.

Agar tarif stavkasi ko’rilishi mumkin bulgan zararni hakkoniy aks ettirsa, u holda zararni sug’urtalanuuvchilar o’rtasida birgalikda koplash ta’minlanadi.

Jahon amaliyotida sug’urta badali asosida yotuvchi tarif stavkasi brutto-stavka deb nomlandi. Brutto-stavka ikki kismdan iborat buladi: netto-stavka va yuklma.