Тадбиркорлик ҳуқуқи

2-§. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг ҳуқуқий асослари

Республикамиз, қолаверса собиқитгифоқтизимида бўлган бошқа республикалардаги ҳозирги иқгисодий тенглиқдан чиқиб, бозор иқгисодиётига ўтиш ҳар бир кишининг тадбиркор, ижодкор хдмда мулқцор бўлиш манфаати ва шунга ўхшаш турли эҳтиёжлари эндиликда мулкни буткул давлат қўлида марказлаштирмай бир қисмини давлат тасарруфидан чиқариб бошқа шаклларга ўтказиш, улар тенг мавқега эга бўлиши ва кўпайтирилиши зарур эканлигини кўрсатади. Бу ҳолатларнинг ҳаммаси мулкка нисбатан бўлган муносабатни бошқача шаклда ўзгартиришни тақозо этади. Шу мақсадда давлат ўз мулкининг бир қисмини ўз тасарруфидан чиқариб, хусусийлаштиришга эътиборни қаратди.
Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва уни хусусийлаш-тиришда Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябрда қабул қилинган, 1993 йилда 7 майда эса ўзгартириш ва қўшимчалар киритилган «Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги қонун муҳим ҳуқуқий ҳужжат бўлди. Унда мулкни давлат тасарруфидан чиқариб хусусийлаштириш жараёни ҳуқуқий кафолатланди.
Иқгисодий ислоҳотларнинг биринчи босқичида асосан кичик хусусийлаштириш амаддатугалланди. Давлат мулкини бошқариш ва уни мулкчиликнинг бошқа шаклига айлантириши учун керак бўлган муассасалар тизими, махсус идоралар тузилди.
Кичик хусусийлаштиришда асосан давлатга қарашли савдо, аҳолига маиший хизмат кўрсатиш, маҳаллий саноат корхоналарини хусусий ва жамоа (ширкат) мулкига айлантириш амалга оширидци. Кичик хусусийлаштириш асосан 1994 йилда деярли тугалланди. Ҳозирги кунда хусусийлаштириш жараёни чуқурлашди, кўлами эса кенгайди. Бозор ислоҳотлари натижасида халқхўжалигида банд бўлган аҳоли умумий миқцорининг ва ҳосил қилинган миллий даромаднинг 70 фоизи, саноат маҳсулотининг 53,5 фоизи қишлоқ хўжалик маҳсулотининг 97,7 фоизи давлатга алоқадорсиз сектор ҳиссасига тўғри келади.
Кичик хусусийлаштириш тажрибаси мамлакатимизда давлат мулкини хусусийлаштиришга тўғри ёндашилганлигини тўлиқ исботлади. Хусусийлаштириш тажрибаси ортиб борган сари бу жараён янада чуқурлаша борди. Айниқса, 1994 йил 21 январда қабул қилинган «Иқгисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида¹²» ва 1994 йил 15 мартда қабул қилинган «Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнини янада ривожлантиришнинг устуюр йўналишлари тўғрисида»¹³ ги фармонлар хусусийлаштириш жараёнини янада чуқурлаштириш ва унинг сифатли ўтишига асос яратди. Натижада давлат мулкини фақат янги мулкдорларга сотиш, яъни мулкчиликнинг бошқа шаклига айлантириш йўли маъқул эканлиги аён бўлди. Чунки, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришга бундай ёндашишнинг мазмуни ваучерлашган «қиёфасиз» мулкдордан қочиш ва ўзи/а топширилган мулкни тўғри тасарруф эта оладиган, фаолиятнйнг дастлабки босқичидаёқ улардан самарали фойдаланишйи таъминлайдиган шахсларга мулк беришдан иборатдир.
Агар мулк бепул қўлга киритилган бўлса, у чинакамига асраб-авайланмайди. Ундан самарали фойдаланишда худди ишлаб топилган пулга сотиб олинган мулкка бўлгани каби ҳақиқий манфаатдорлик бўлмайди. Шу туфайли давлат мулки кимошди савдоси бўйича хусусийлаштирилмоқда.
Лекин Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1995 йил 31 августдаги «Айрим корхоналар ва мол-мулкни давлат тасарруфидан чикрриш ва хусусийлаштиришнинг баъзи масалалари тўғрисида»¹⁴ ги қарорига мувофиқ давлат тасарруфидан чиқарилиши ва хусусийлаштирилиши, сотиб олиниши мумкин бўлмаган корхоналар ва мол-мулк турлари ҳамда гуруҳларининг рўйхати белгилаб берилди. Булар жумласига қуйидагилар киради:
- республика ҳудуди доирасвда ер ости бойликлари, ички сувлар, ҳаво ҳавзаси, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси;
- тарихий-маданий ва табиий мерос объектлари, музейлар ва музей бойликлари, бошқа бадиий қадриятлар (тарих ва маданият ёдгорликлари данлат фондлари, шу жумладан, китоблар, кино, фото ва фотохужжатларнингдавлат фондлари, архивлар ва илмий-тадқнқот муассасаларининг фондлари);
- республйка Давлат хазинаси, республика давлат бюджетининг, валктга захирасининг, нафақа жамгармасининг ва давлатнинг бюджегНдан республика жамгармаларининг, Марказий банк маблағлари, шунингдек, республиканинг олтин заҳираси;
- пул муомаласй соҳасида хизмат кўрсатувчи давлат муассасалари, пул белгиларини, давлат хазина белгиларини, акциялар, облигациялар ва бошқа қимматли қогозларни, орденлар, медаллар ва почта тўлови белгаларини чикдришни таъмин этувчи давлат зарбхонаси корхоналари ва муассасалари;
- республика Қуролли кучлари. Миллий хавфсизлик хизмати ва Ички ишлар вазирлигининг корхоналари, муассасалари ва ҳарбий-техникавий моя-мулки (саноатда ишлов берилгунига қадар, шунингдек, саноатда к^йта ишлов берилиши мумкин бўлмаган мол-мулк);
- рентген ускуналарини, радиоактив моддаларини ва изотопларни ишлатиб илмий-тадкиқот, тажриба-конструкгорлик ишлари олиб борувчи, шундай ускуналар, модцалар ва изотоплар ишлатиладиган асбоб-ускуналарни ишлаб чиқиш, тайёрлаш ва сотиш билан шугулланувчи корхонадар ва объектлар;
- овчилик ва спорт соҳасида фойдаланиладиган ўқогар қуроллар, улар учун ўқ-дори, шунингдек тикли қурол (совға тарзидаги миллий пичоклар бундан мустасно) ишлаб чиқариш, таъмирлаш ва сотиш билан шурулланувчи корхоналар ваташкилотлар;
- кучли таъсир этадиган заҳарлар, гиёхванд ва заҳарли модцалар ишлаб чиқарувчи, шунингдек, таркибида гиёҳванд ва заҳарли моддалар бўлган ўсимликларни экувчи, етиштирувчи ва уларга қайта ишлов берувчи корхоналар;
- атом энергетикаси объектлари (ускуналари, тизимлари ва аппаратларини ўрнатиш) ва стратегик аҳамиятга молик объектларни қуриш ва монтаж қилиш ишларини олиб бориш, улардан фойдаланиш ҳамда уларни таъмирлаш билан шугулланувчи ихтисослаштирилган корхоналар ва ташкилотлар;
- портлаш хавфи бўлган ва заҳарли модцаларни ташувчи ихтисослашгарилган корхоналар;
- умумий фойдаланишдаги автомобиль йўллари, махсуслаштирилган автоколонналар;
- санитария-эпидемиология станциялари, суд-тиббий экспертизаси бюролари;
- атроф-муҳит ҳолатини назорат қилувчи ҳамда табиатни муҳофаза қилувчи хизматлар,
- даволаш-ишлаб чиқариш устахоналари, ахлоқ тузатиш — мехнат муассасаларининг корхоналари;
- почта алоқаси корхоналари ва махсус вазифаларни бажарадиган корхоналар;
- қабристонлар¹⁵.
Бувдан ташқари айрим турдаги объектлар ва корхоналар фақат Ўзбекистон Республикаси ҳукумати қарорига биноан хусусийлаш-тарилиши ва давлат тасарруфидан чикэрилиши мумкин. Улар асосан қуйидагилардан иборат:
асосий фондларнинг баланс крймати 100 миллион сўмликдан ортиқ (1995 йил 1 январгача) бўлган корхоналар:
қимматбахр, нодир металлар, қимматбаҳо тошлар қазиб олиш ҳамда қайта ишлаш корхоналари.
Саноатнинг таянч тармоқпари ёқилғи энергетикаси, кон қазиб олиш, машинасозлик ва пахтани қайта ишлаш корхона ва ташкилотлари мажмуаси;
нефть, газ ва кўмир қазиб чиқариш қудуқлари, бурғулаш корхоналари ва ташкилотлари;
катта нефт ўтказгнчлар ва газ, нефть маҳсулотларини етказиб берадиган қувурлар, электр ва иссикликҳосил қилувчи станциялар ва туман қозонхоналари, тизим ҳосил этадиган электр тармоклар, автомобилларга ёнилғи қуйиш станциялари;
кимё корхоналари (гербецвдлар, минерал ўгиглар, сингетиктолалар, қишлоқ хўжалик зараркунандаларига кррши курашда ишлатадиган заҳарли кимёвий дорилар ва шу кабиларни ишлаб чикрриш);
фармацевтика саноати ҳамда тиббий-биологик дори-дармонлар саноати корхоналари;
электр алокаси корхоналари, телекўрсатув, радиоэшитгиришни қабул қилиш ва радио узатиш марказлари ҳамда уларнинг муҳавдислик иншоотлари;
матбаа корхоналари ва нашриётлар;
ахборот ва телеграф агентликлари;
махсус техникани ишлаб чиқариш, таъмирлаш, реализация қилиш ва ундан фойдаланиш билан шугулланувчи корхоналар ва ташкилотлар;
стандартлаштириш ва метерологик корхоналари ва ташкилотлари;
таваккалчилик ишлари мўл объектлар ҳамда ботиний ва зохирий хавф-хатар эҳтимоли бор ишлаб чиқариш объектлари, қуриш ҳамда улардан фойдаланиш билан, улар учун ускуналар, назррат қилиш ва фалокатларнинг олдини олиш тизимларини тайёрлаш билан шуғулланувчи корхоналар ва ташкилотлар;
ёнғинга кэрши автоматика воситалари, қўрикловчи, ёнғиндан огоҳлантирувчи ва қўриқлаш - ёнғиндан огоҳлантиришга мўлжалланган сигаал бериш воситаларини лойиҳалаш, таъмирлаш, монтаж қилиш, созлаш билан шуғулланувчи корхоналар ва ташкилотлар;
сув хўжалиги ҳамда мелиорация тизимларини, авария -қутқарув кемаларини, гидротехника иншоотларини, техника
назорати кемаларини лойиҳалаш, қуриш, таъмирлаш ҳамда уларни ишлатиш билан шуғулланувчи корхоналар ва ташкилотлар;
мухандислик инфратузилмаси объекглари: шаҳарлар ва туман марказларининг электр, иссиқпик ва газ таъминоти, водопровод-канализация хўжалиги, ташқи ёритиш, ободонлаштириш объектлари, шунингдек, бундай объектларни лойиҳалаш, қуриш улардан фойдаланиш ва уларга хизмат кўрсатиш билан шуғулланувчи корхоналар;
темир йўл, ҳаво ва дарё транспортида йўловчилар ва юклар ташиш билан шуғулланувчи корхоналар ва ташкилотлар;
шаҳарда йўловчилар ташиш билан шуғулланувчи корхоналар ва ташкилотлар;
вазирликлар, идораларнинг олий, ўрта махсус ўқув юртлари, ҳунар-техника билим юртлари, шунингдек, умумтаълим мактаблари, мактаб-интернатлар, болалар уйлари ва мактабгача тарбия болалар муассасалари;
Ўзбекистои Республикаси фанлар академиясининг ташкилотлари;
давлат илмий марказлари;
-давлат наслчилик хўжаликлари вафермалари, от заводлари, элита-уруғчилиК хўжаликлари, уруғчилик васелекция станция-лари, давлат уруғчилик инспекциялари ва қишлоқ хўжалик экинларининг технологик сифатини баҳолаш лабораториялари, нав синов станциялари ва участкалари;
ўрмон хўжалиганинг, геология, картография-геодезия, гидро-метериология хизматларининг корхоналари ва ташкилотлари, технология алоқаси ва унинг ахборот марказлари;
саноатнинг катта чиқиндилари ва рўзкор чиқиндилари кўмиладиган майдонлар, бинолар, иншоотлар ва кўмиш учун керакли ускуналар, чорва моллари кўмиладиган жойлар;
машина синаш станциялари, элеваторлар, совутгачлар, омбор хўжалиги объектлари;
республикадан четда жойлашган давлат санаторий-курорт хўжаликлари;
концерт-томоша кўрсатиш муассасаларининг корхоналарй ва объектлари, кинолаштириш объекглари, шунингдек, кугубхеналар ва қироатхоналар;
соғлиқни сақлаш муассасалари;
ветеринария хизмати, ўсимликларни ҳимоя қилиш хизмати корхоналари ва муассасалари;
ногиронлар, кексалар ва фуқароларнинг ижтимоий жиҳатдан ҳимоя этилмаган бошка тоифалари қаровда бўладиган уйлар ва интернатлар;
болалар, ўсмирлар ва ёшларнинг согломлаштириш муас-сасалари;
маросимлар ўтказишда хизмат кўрсатадиган корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар¹⁶.
Давлат мулкини хусусийлаштириш ҳозирги пайтда кимошди савдоси бўйича амалга ошириляпти. Бундан мақсад мулкни ҳақиқий мулк эгаси бўла оладиган шахслар қўлига топширишдир. Шу туфайли энди ўртача корхоналарни ва бошқа ишлаб чиқариш бирликларини кимошди савдоси ва танлов бўйича хусусийлаш-тиришга эътабор бериляпти.
Бу муносабатлар мулкни хусусийлаштиришга доир қонунлар билан бирга тегашли ҳуқуқий ҳужжатлар асосида ҳам батафсил тартибга солинмоқда. Узбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 29 апрелдаги «Республика кўчмас мулк биржаси фаолиятининг самарадорлигини таъминлаш чоралари тўғрисида»ги қарори ва шу қарор билан тасдиқланган «Давлат мулкини аукцион ва конкурс асосида сотишдан тушган маблағлардан фойдаланиш, тақсимлаш ва тўлаш тартиби тўғрисидаги Муваққат низом», Республика Давлат мулк қўмитаси 1994 йил 17 майда тасдиқлаган «Давлат мулки объектларини аукцион ва танлов бўйича хусусийлаштириш тўғрисидаги Мувак?<эт Низом» ҳ;амда «Тугалланмаган қурилишлар ва объектларни аукцион ва танлов бўйича сотиш тартиби тўғрисидаги Муваққат низом»¹⁷ ана шундай ҳужжатлар Х1 хисобланади.