Тадбиркорлик фаолиятининг мулкий асослари Режа

Ишлаб чиқариш кооперативлари. Ишлаб чиқариш кооперативлари фуқароларнинг ихтиёрий бирлашмасидан ташкил топади (ФКнинг 69-моддаси). Улар биргаликда ишлаб чиқариш ёки бошқа хўжалик фаолиятини олиб бориш учун ўз хоҳишлари билан ушбу бирлашмага аъзо бўладилар. Бирлашма фуқароларнинг ўзлари шахсан иштирок этиши ва уларнинг мулкий бадалларини қўшиш, яъни бирлаштириш тамойилига асосланади. Қонунда ва ишлаб чиқариш кооперативининг таъсис ҳужжатларида унинг фаолиятида аъзолик асосида юридик шахслар ҳам иштирок этиши назарда тутилиши мумкин. Кооперативнинг мажбуриятлари бўйича унинг аъзолари қонунда ва кооператив уставида назарда тутилган миқдорларда ва тартибда субсидиар (қўшимча), яъни улар кооперативнинг жавобгарликдан қутилиши учун тўлаши керак бўлган маблағининг (мулкининг) етишмай қолган қисми миқдорида жавоб берадилар. Германия қонунчилигига кўра шахснинг корхона фаолиятида иштирок этиши ва унинг жавобгарлиги иштирокчиларнинг ўзлари қўшган хиссалари доирасида жавобгар бўлади. Бундай жавобгарлик уларнинг қўшган хиссаларига кўра белгиланади8 . Кооператив аъзоларининг умумий мажлисида тасдиқланган устав кооперативнинг таъсис ҳужжати ҳисобланади. ФКнинг 43- моддасидаги маълумотлардан ташқари кооператив аъзоларининг қўшадиган бадаллари, бадалларнинг таркибий қисми, миқдорлари ва бадал қўшишга оид мажбуриятларини бузганлик учун уларнинг жавобгарлиги, кооператив фаолиятида ўз меҳнатлари билан қатнашиш тартиби ва унинг характери, шунингдек ўз меҳнати билан қатнашиш ҳақидаги мажбуриятларини бузганлик учун уларнинг (аъзоларининг) жавобгарлиги, кооператив даромадлари ва кўрган зарарларини тақсимлаш тартиби, кооператив қарзлари бўйича субсидиар жавобгарликнинг шартлари ва миқдори, кооператив бошқарув органларининг таркиби ва унинг ваколат доираси, қарор қабул қилиш тартиби, кооператив аъзоларининг барчаси ёки бир қисми овоз бериши зарур бўлган масалалар ҳақида маълумотлар кооператив уставида назарда тутилган бўлиши лозим. ФКнинг 69-моддасида тижоратчи сифатида фақат ишлаб чиқариш кооперативларига тааллуқли қоидалар назарда тутилади. Матлубот кооперативларининг ҳуқуқ лаёқати ФКнинг 73-моддаси билан тижоратчи бўлмаган ташкилотлар сифатида белгиланади. Ишлаб чиқариш кооперативлари ўзига хос белгилари билан бошқа тижорат ташкилотларидан фарқ қилади. Ишлаб чиқариш кооперативи фуқароларнинг унга аъзо бўлишига ва унинг фаолиятида шахсан ўз меҳнати билан иштирок этишига асосланади. Хўжалик ширкатлари ва жамиятларида иштирокчиларнинг ширкат ёки жамият фаолиятида шахсан ўз меҳнатлари билан қатнашишлари талаб қилинмайди. Ишлаб чиқариш кооперативида қатнашувчиларнинг шу кооператив фаолиятида шахсан иштирок этиши улар ўртасидаги алоқанинг қанчалик яқин эканлигидан далолат беради. Ишлаб чиқариш кооперативига ўриндошлик шарти билан давлат корхоналари ва ташкилотларида ишловчилар ҳам аъзо бўлиш ҳуқуқига эга. Ишлаб чиқариш кооперативларининг фаолиятида юридик шахсларнинг иштирок этишига ҳам йўл қўйилади. Бу ҳақда кооперативнинг уставида кўрсатилган бўлиши керак. Юридик шахснинг хизматчилари кооператив фаолиятида ўз меҳнатлари билан қатнашишлари мумкин. Агар кооперативнинг аъзолари фақат юридик шахслардан ташкил топадиган бўлса, уларнинг фаолияти бирлашмалар ва иттифоқларга оид қоидаларга асосан тартибга солинади (ФКнинг 77-моддаси). Ишлаб чиқариш кооперативи кооператив аъзоларининг мулк билан қўшиладиган пай бадалларини бирлаштириш асосида вужудга келади. Айни пайтда қонун аъзоларнинг кооператив мажбуриятлари бўйича ўзларига тегишли мол-мулк билан субсидиар жавобгар бўлишини назарда тутади. Бу ҳам ишлаб чиқариш кооперативига хос хусусиятлардан иборат. Чунки кўпчилик жамиятларнинг, жумладан масъулияти чекланган жамият ва акциядорлик жамиятининг иштирокчилари жамиятнинг мажбуриятлари бўйича устав фондига (капиталига) қўшган ҳиссалари ёки акциянинг қиймати, миқдори доирасида жавобгар бўладилар. Ишлаб чиқариш кооперативининг аъзолари кўпчиликни ташкил этади. Шу билан битта шахсдан ташкил топадиган хўжалик жамиятларидан фарқ қилади. Унинг таъсис ҳужжати фақат уставдан иборат бўлиб, таъсис шартномасини тузиш талаб қилинмайди. Устав кооператив жойлашган ерда маҳаллий ҳокимият томонидан рўйхатдан ўтказилади. Устав рўйхатдан ўтказилиши билан ишлаб чиқариш кооперативи тузилган деб ҳисобланади. Кооперативнинг мол-мулки унинг иқтисодий негизи бўлиб хизмат қилади.

Кооперативнинг мол-мулки унинг уставига мувофиқ аъзоларининг пайларига бўлинган бўлади. Пай сифатида пул суммаси, моддий объектлар (асбоб-ускуналар), шунингдек мулкий ҳуқуқ ўтказилиши мумкин. Кооператив аъзолари устав фондининг бир қисмини унинг бўлинмас мулки сифатида тан олишлари мумкин. Мулкнинг ушбу қисмидан фақат уставда белгиланган махсус мақсадларни амалга ошириш учун фойдаланилади ва аъзолар кооперативдан чиқиб кетишганида ҳам ушбу қисм бўлинмайди, чиқиб кетадиган аъзонинг улуши ажратилмайди. Бўлинмас мол-мулк фондини ташкил қилиш тартиби уставда назарда тутилган бўлиб, бу ҳақдаги қарор кооперативнинг барча аъзолари томонидан бир овоздан қабул қилинган бўлиши керак. Ишлаб чиқариш кооперативлари ўз мол-мулки билан бозор муносабатларида мустақил равишда иштирок этади. Мол-мулкни тасарруф этиш ҳуқуқи фақат кооперативнинг ўзига тегишли бўлиб, бу ҳуқуқни кооператив умумий мажлисининг қарорига асосан, кооперативнинг ижро этувчи органлари, тасдиқланган сметага мувофиқ амалга оширилади.

Кооперативга тааллуқли бўлган ушбу қоида диспозитив характерга эга. Кооператив уставида даромадни тақсимлаш фақат аъзоларнинг қўшган меҳнатларига мутаносиб равишда эмас, балки улар қўшган пайларининг миқдорига қараб ҳам амалга оширилиши назарда тутилган бўлиши мумкин. Ишлаб чиқариш кооперативи ўз мажбуриятлари бўйича унга тегишли бўлган барча мол-мулклари билан жавоб беради. Унинг молмулки камлик қилган тақдирда, кооператив аъзолари ўз молмулклари билан қонунда ва кооператив уставида белгиланган миқдорда ва тартибда субсидиар жавобгар бўладилар. Ишлаб чиқариш кооперативининг олий органи аъзоликка асосланган барча ташкилотларда бўлганидек, унинг умумий мажлиси ҳисобланади. Умумий мажлис кооперативнинг фаолияти билан боғлиқ барча масалаларни муҳокама қилиш ваколатига эга. Лекин баъзи муҳим масалалар фақат умумий мажлиснинг ваколатига тегишли эканлиги унинг уставида назарда тутилган бўлиши мумкин. Масалани ҳал қилишда умумий мажлис аъзоларининг ҳар бири, унинг мол-мулкдаги ҳиссасидан қатьи назар, битта овозга эга. Шу билан ҳам хўжалик ширкатлари жамиятлардан фарқ қилади, уларда масалани ҳал қилищда иштирокчиларнинг устав фондидаги ҳиссаси ва акцияларнинг сони ҳал қилувчи роль ўйнайди.
“Фермер хўжалиги тўғрисида”ги Қонунда фермер хўжалиги тушунчаси, уни ташкил этиш шартлари, тартиби, давлат рўйхатига олиш, унинг устави ва уставининг мазмуни, хўжаликни юритиш учун ер участкасини бериш ва ундан фойдаланиш тартиби ва унинг ҳуқуқ лаёқатини ташкил қилувчи бошқа қоидалар назарда тутилади. Қонуннинг 7-моддасига мувофиқ фермер хўжалиги ваколатли орган томонидан давлат рўйхатидан ўтказилгандан кейин юридик шахс мақомини олади. Шу билан унинг тушунчаси ва ҳуқуқий мақоми юридик шахсга хос бўлган умумий белгилар (ФКнинг 39-модда) билан ифодаланади.
Фермер хўжалиги ижарага берилган ер участкаларидан фойдаланган ҳолда қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқариши билан шуғулланувчи, мустақил хўжалик юритувчи субъект ҳисобланади. Фермер хўжалигининг бошлиғи шу хўжаликнинг муассиси – фермер ҳисобланади. Бошқа юридик шахслар ва жисмоний шахслар билан муносабатларда фермер хўжалиги номидан ана шу хўжалик бошлиғи иш олиб боради.
Фермер хўжалигининг устав фонди фермер хўжалиги бошлиғи томонидан белгиланади. Пул, қимматли қоғозлар, бинолар, иншоотлар, бошқа мол-мулк ёки пул билан баҳоланадиган мулкий ҳуқуқлар фермер хўжалигининг устав фондига қўшиладиган ҳисса бўлиши мумкин. Агар фермер хўжалигининг устав фонди шакллантирилаётганда фермер хўжалигининг бошлиғи ўз оила аъзоларининг умумий (улушли ёки биргаликдаги) мулки ҳисобланган мол-мулкни фермер хўжалигига топшираётган бўлса, ушбу молмулкнинг барча мулкдорларидан нотариал тасдиқланган розилик олиш талаб этилади.
Фермер хўжалигининг устав фондини кўпайтириш ва камайтириш фермер хўжалиги бошлиғининг қарорига кўра фермер хўжалиги уставига ўзгартиришлар киритиш йўли билан амалга оширилади. Фермер хўжалиги унинг балансидаги барча мол-мулкка нисбатан мулк ҳуқуқига эга бўлади. Фермер хўжалигининг мол-мулки, агар унинг ходимларининг ўртасидаги келишувга биноан умумий улушли мулк ташкил этиш назарда тутилмаган бўлса, унинг ходимларига умумий биргаликдаги мулк сифатида тегишли бўлади. Демак, фермер хўжалигининг мол-мулки умумий улушли ёки умумий биргаликдаги мулк ҳуқуқидан иборат бўлиши мумкин.