Tabiiy va kimyoviy tolalarni olinishi va ishlatilishi

4. Jonivorlardan olinadigan tola va iplarning tuzilishi, xossalari.

Jonivorlardan olinadigan tabiiy tolalarning asosiy moddasi - oqsillar (junda - kyeratin,ipakda - fibroin va syeritsin) dan tashkil topgan. Tabiiy oqsillarning makromolekulalari to’rli aminokislotalarni koldiklaridan (20ga yakin) tashkil topadi, ular pyeptid alokalari (-SONN-) yordamida birlashadilar:

( - CO - CH - NHCO - CH - NH - )
| |
R R
Oqsillar aminokislotalar to’ri, ularning soni va makromolekulada joylashishi buyicha farklanadilar. Jo’n kyeratinida asosan aspargin, glo’tamin, tsistin, syerin, lyeytsin kislotalari uchraydi.
Fibroin va syeritsin esa asosan glitsin, alanin, syerinlardan tashkil topadi. Kyeratin makromolekulasi zvyenolar soni 600-700, fibroin va syeritsinda esa 300ga yakin. Oqsil makromolekulalari tarmokli tuzilishga ega.
Jo’n kyeratinining farklanadigan xususiyati – makromolekulalar orasida diso’lfit kovalyent alokasining (- S – S -) borligidir.
Jo’n tolasi . Jo’n dyeb, to’rli xayvonlarning (ko’y, echki, to’ya va boshqalar) po’stini koplagan tolalarga aytiladi. To’qimachilik sanoati uchun asosan ko’y jo’ni ishlatiladi. Junda kyeratindan (90%) tashkari minyeral, mo’m va moy moddalari, pigmyentlar bo`ladi.
Kyeratinning tuzilishi mo’rakkab va notyokis bo`ladi. Hozirgi to’sho’ncha buyicha o’chta spiralsimon makromolekula bitta protofibrillani xosil qiladi (trossga o’xshash). 11ta protofibrilla mikrofibrillani xosil qiladilar. Mikrofibrillalar fibrillani xosil qiladilar. Fibrilla tuzilishida kristall va amorf joylari bo`ladi.
Jo’n tolasi mo’rakkab tuzilishga ega, o’ o’ch katlamdan tashkil topadi: tangachali, kobik va o’zakdan. Tangachali katlam yoki ko’tiqo’la - 1 tolani o’stki katlami bulib, ximoya rolini bajaradi (5-rasm). O’ bir-biriga zich joylashgan tangachalardan tashkil topadi. Tangachaning qalinligi 1 mkm ga tyeng bo`ladi. Har bir tangacha kislota, xlor va boshqa ryeaktivlarga chidamli moddalar bilan koplangan.
Kobik katlami yoki kortyeks –2 tolaning asosiy ostida ko’rinishi katlami xisoblanadi, o’ o’rcho’ksimon xo’jayralardan tashkil topadi. Bu xujayralar kimyoviy ta’sirlarga chidamsiz moddalar orkali bir-biriga yepishadilar.
SHo’ sababli buzilganda tolalar o’rcho’ksimon xo’jayralarga parchalanadi. Kobik katlami ikki kismli bo`ladi, bir kismi parokortyeks - kattikrok va ishkorga chidamlirok bo`ladi; ikkinchisi ortokortyeks – kattikligi kamrok va ishkorga chidamsiz bo`ladi.
Tolaning o’rtasida o’zak – 3 bo`ladi, o’ ko’rib kolgan plastinkasimon xo’jayralardan tashkil topadi. O’zak tolani kattikligini va qalinligini oshiradi.
Tuzilishining haraktyeriga qarab jo’n tolalari to’rt to’rga bulinadi:
a) momik - mayin, kalta, jingalak tola bulib, ikki tangachali va kobik katlamdan tashkil topgan. Diamyetri 14-25 mkm bo`ladi.
b) oralik tola kalinrok va dagalrok tola bulib, o’ch katlamdan iborat, ammo o’zak rivojlanmagan va o’zo’k-o’zo’k bo`ladi. Diamyetri 25-36 mkm bo`ladi.
v) dagal to’k yanada kalinrok. Diamyetri 35-50 mkm bo`ladi. O’zagi rivojlangan kalin tola, tangachalari katta-katta bo`ladi.
g) o’lik soch kalin, dagal, pishiqligi past tola, kundalang kyesimini dyeyarli to’lik o’zak egallagan. Diamyetri 50mkmdan ortik bo`ladi.
Ko’y jo’nini bir xilli va har xilliga ajratadilar. Bir xilli jo’n asosan bir to’rli tolalardan tashkil topadi. Tolalarning qalinligiga qarab bunaka jo’nni: ingichkaga - momikdan tashkil topadi (14-25 mkm); yarim ingichkaga momik va oralik toladan tashkil topadi (25-31 mkm); yarimdagalga momik va oralik toladan tashkiltopgan (31-35 mkm) tolalarga ajratadilar.
Har xilli jo’n esa to’rli jo’n tolasini to’rlaridan tashkil topadi. O’ yarimdagal (momik, oralik tola va bir oz dagal to’kdan) va dagal (tolarning to’rt to’ridan tashkil topadi) jo’nga bulinadi.
Ingichka va yarim ingichka jo’n asosan Yengil ko’ylakli va kostyo’mbop gazlama uchun ishlatiladi, dagal jo’n esa dagal gazlama, piyma ishlab chiqarishda qo’llaniladi.
I p a k . bu yarim xasharotlarning maxsus oqsil chiqaradigan byezidan chikadigan mahsulot. Sanoat uchun asosan to’t bargini yeydigan ko’rtning (ipak ko’rt) ipagi axamiyatlidir.
Ipak ko’rtini maxsus ipak ko’rti bokadigan xo’jaliklarda parvarish qiladilar. Ipak ko’rti rivojlanish davrida to’rt boskichdan o’tadi: o’ro’g (to’xo’m), ko’rt, go’mbak va kapalak. Ko’rtni parvarish kilganda uning tanasida oqsillarning almashino’vi o’tadi. To’t daraxtining bargidagi oqsillar aminokislotalarga parchalanadi. Undan tashkari ko’rt organizmida aminokislotalarning tuzilishida o’zgarishlar o’tadi, yangi aminokislotalar paydo bo`ladi. Natijada go’mbak xosil bulishdan oldin ko’rt tanasida to’rli aminokislotalardan tashkil topgan so’yo’klik to’planadi. Bu so’yo’klikdan ipakni tashkil qiladigan oqsillar - fibroin va syeritsin (ipak yelimi) xosil bo`ladi.
Pillani o’rash davrida 2 ta ingichka ipak chiqaradi. Bu ipaklar syeritsin yordamida bir-biriga yepishib chikadi. Ipak xosil bulish davrida 20-30 makromolekula mikrofibrillalarga birlashadi, mikrofibrillalar esa fibrillaga birlashadi.
Fibroin makromolekulalari tarmokli tuzilishga ega, ammo uning shoxchalari kyeratinga nisbatan kichikrok bo`ladi. SHo’ sababli fibroinning tuzilishi kyeratinga nisbatan tartiblirok va kristallanish darajasi yuqorirok bo`ladi.
Mikrofibrillalarni amorf joylarida, fibrilla va mikrofibrillalar orasida bushliklar, kovaklar, yeriklar bo`ladi, ular tola xajmini 10-15% tashkil qiladi.
Syeritsin tarkibi buyicha fibroinga o’xshash, ammo uning tuzilishi bir oz tartibsiz, kristallanish darajasi kichikrok bo`ladi.
Pilla ipining uzunligi 500-1500 mgacha yetadi. Kundalang kyesimi esa burchaklari aylanma shakldagi o’chburchakni eslatadi (diamyetri 10-12 mkm).