Tabiiy va kimyoviy tolalarni olinishi va ishlatilishi

2.Tabiiy o’simlik tolalarining tuzilishi

O’simlik tolalarini tashkil qiladigan asosiy polimyer - tsyellyo’loza xisoblanadi. TSyellyo’lozani elyemyentar zvyenolari(-SNO -), glyo’kozit alokalar (-O-) yordamida chizikli makromolekulaga birlashgan. Zvyenolar soni tabiiy tolalarni makromolekulalarida ko’p bo`ladi (paxtada - 5000-6000, zigirda - 20000-30000). TSyellyo’loza kattik polimyer bulib, yuqori oriyentirlangan tuzilishga ega. Paxta tsyellyo’lozasini kristallanish darajasi - 70%, zigirni esa - 80-85% bo`ladi. TSyellyo’lozaning mikrofibrilalari popo’kli tuzilishga ega.

TSyellyo’lozaning o’ziga xos xususiyati - har bir elyemyentar zvyenosida o’chta (-ON-) gidrokoqsil guruxning bulishi, ular orkali tsyellyo’lozali tolalarni ko’pgina fizik-kimyoviy xossalari byelgilanadi.
Paxta tolasi. Paxta tolasi dyeb paxta o’simligi o’ro’gining sirtini koplagan tolalarga aytiladi.Tolaning rivojlanishi paxta go’llagandan kyeyin, ko’rak xosil bulganda, boshlanadi. Bu davrda chigit sirtidagi ayrim xo’jayralar uzunlikka qarab juda jadal o’sa boshlaydi va yo’pka dyevorli naychalar xosil bo`ladi. Pishish davrida,ko’rak ochilganda, tolalarning uzunlikka o’sishi to’xtaydi va fotosintyez jarayeni natijasida protoplazmadan -tsyellyo’loza ajraladi (3-rasm).
Pishish davri davomida tsyellyo’loza fibrillalari tola dyevorchalarida kontsyentrik katlamlarini xosil qiladilar. Fibrilalar tola o’kiga 20-40 burchak ostida spiralsimon joylashadi.
TSyellyo’loza paxta tolasini 96-97%ini tashkil qiladi: undan tashkari 1,5% tsyellyo’lozani kichik molekulali fraktsiyalari; 1% mo’m va moylar; 0,5%gacha azot, oqsil, qo’l moddalari bo`ladi. Bu moddalar fibrilla makromolekula to’tamlari orasida joylashadi. Pishish davrining oxirida protoplazma ko’riydi, tola esa toblangan jingalak yassi naychani eslatadi.Paxta tolasini tabiiy spiralsimon jingalakligi fibrillalarni spiralsimon joylashishi bilan bog`liq.
Jingalaklik darajasi va dyevorchalar qalinligi tolaning pishganligiga bog`liq bo`ladi. Pishgan tolalar tyokis yoki kam toblangan yassi tasma ko’rinishiga ega, ularni pishiqligi past, elastikligi kam bo`ladi, ular yomon buyaladi. Pishib o’tgan tolalar esa kalin dyevorli, pishiqligi yuqori, to’gri (jingalaksiz) shaklda va kattik bo`ladi. Bunaka tolalarni To’qimachilikda ishlatib bulmaydi. Pishganlik darajasiga qarab 11 guruxga bulinadi: 0-dan (pishmagan tola) 5gacha (pishib o’tgan) 0,5 intyerval bilan. Eng yaxshi To’qimachilikda ishlatiladigan tolalar 2,0-3,5 pishganlik darajasi bilan byeriladi.
Tolalarning uzunligiga qarab kalta tolali 27 mmgacha, o’rta tolali 27-35 mmgacha va uzun (ingichka) tolali 35-50 mmgacha paxtani fark qiladilar. Kalta tolalar asosan noto`qima polotno va so’n’iy tola olish uchun ishlatiladi.
Zigir tolasi . Tola olish uchun maxsus zigir o’simligi yetishtiriladi. O’ bir yillik bulib, buyi 80-90 sm va diamyetri 1-2 mmgacha yetadi. Zigir o’simligini asosan shimolga yakin zonalarda yetishtiradilar.
Zigir poyasining kobik katlamida ikki xil xo’jayralar joylashgan: paryenxim va prozyenxim. Paryenxim xo’jayralarda ozika moddalari saklanadi. Prozyenxim xo’jayralari rivojlanish davrida uzunlikka cho’zilish kobiliyatiga ega. SHo’ xo’jayralar zigirning elyemyentar tolasini tashkil qiladilar. Elyemyentar tola - kanali tor, dyevorchalari kalin o’rcho’ksimon shaklida bo`ladi. Tolaning uzunligi o’rtacha 10-26 mm, kundalang kyesimi 12-20 mkm. YAkka elyemyentar tolalar pyektin va lignin moddalari yordamida bir-biriga yepishadi va to’tamlarni xosil qiladi. Odatda bir to’tamda 15-30 gacha elyemyentar tola, bir poyada esa 20-25 to’tam bo`ladi. Poyadan ajratilgan elyemyentar - tolalarni to’tami tyexnik tola dyeb aytiladi. Tyexnik tolalarni uzunligi 170-250 mm, ko’n dalang kyesimi 150-250 mkm bo`ladi( 4-rasm).
4-rasm.Zigir tolasining mikroskop ostida ko’rinishi
Zigir tolasini 80% - tsyellyo’loza; 8,5% - pyektin moddalari; 5,2%- lignin; 2,7% - mo’m va moy moddalari; 3,2% - oqsil va qo’l moddalari qiladi.
Tolalar tarkibidagi lignin ularga kattiklik, mo’rt va sino’vchanlik xossalarini byeradi. Fibrilalar tola o’kiga 8-12 burchak ostida joylashadi.
Zigirni dastlabki ishlov byerishdan maksad poyadan tola to’tamlarini ajratish va tyexnik tolalarni olish.
Paxta va zigir tolalarining asosiy xossalari. Bularni fizik-myexaniqi va kimyo xossalari kimyoviy tarkibi va molyeqo’lyar tuzilishi orkali byelgilanadi. SHo’ sababli ularni xossalarida ko’p o’xshashligi bor. SHo’ bilan birga tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlar xossalardagi farkni byelgilaydi.
Zigir tolasi paxtaga nisbatan pishiqrok, ammo o’zayishi kichikrok bo`ladi. Buning sababi zigir tolasi zichrok va oriyentirlirok (tartibli) tuzilishga egaligidir. Tyexnik tolani nisbiy o’zish yo’ki elyemyentar tolaga nisbatan kichik bo`ladi, cho’nki tyexnik tolani orasida boshqa moddalar bo`ladi.
TSyellyo’lozada ON - gidrooqsil guruxlarni borligi paxta va zigir tolalarni yuqori gigroskopik xossalarini ta’minlaydi. Namni yo’tganda tsyellyo’lozali tolalar shishadi; o’zish o’zayishi bir oz ortadi,pishiqligi 10-20% yuqori bo`ladi.
140-150 S isitganda tolalar o’z xossalarini o’zgartirmaydilar;160 Sdan kyeyin esa tolalarni yemirilish (buzilish) jarayeni boshlanadi. Paxta va zigir juda tyez yenadi, yengindan chikargandan kyeyin xam yenadi va tyez parchalanadigan qo’l xosil qiladi. Ob-xavoni ta’sirida tsyellyo’lozani oksidlanish jarayeni boshlanadi va natijada tolalarning myexaniqi xossalari pasayadi (pishiqlik, o’zayish), kattikligi ortadi. Masalan, paxta - 900 soat no’r ostida kolsa, pishiqligi 2 baravar kamayadi.
Bu tolalar kislota, xo’so’san minyeral ta’sirida yemiriladi, cho’nki glyo’kosit alokalari buziladi va makromolekulalar parchalanadi.
TSyellyo’loza ishkorlarga nisbatan ancha chidamli bo`ladi. 18-20% ishkor eritmasi bilan ishlov byerilgan tsyellyo’lozali tolalarning pishiqligi oshadi, yaltirokligi ortadi, buyalish kobiliyati yaxshilanadi. Bunaka ishlov ip-gazlamalarni myersyerizatsiyalaganda qo’llanadi. TSyellyo’loza dagi (-ON) guruxlar o’nga boshqa moddalar bilan boglanishga, kimyoviy modifikatsiyani o’tkazishga imkoniyat yaratadi.