Tabiiy tolalar va matoga ishlov berish

30-Tematik ma’ruza
Mavzu: Respublika taraqqiyotining istiqbollari va vazifalari

2000 йил охирига келиб Ўзбекистонда 2 мингдан ор- тиц ихтиро учун патентлар, 4,5 мингдан ортиц ихтиро учун дастлабки патентлар берилган, бир мингга яцин саноат намуналари патентланган, 10 мингдан зиёд товар белгилари рўйхатга олинган.

Бу маълумотлар Ўзбекистон патент тизими муваффа- ^иятли ривожланаётганидан далолат беради. Биро^ янги ихтиролар ва интеллектуал мулкнинг бопи$а объектлари- дан Ўзбекистон индустриясида амалда фойдаланилиши мамлакат и^тисодиётининг эҳтиёжларига мос келмайди.
Патент тизимини янада ривожлантириш, интеллектуал мулк объектларининг миллий и^тисодиётдаги ^иссасини ошириш, шубҳасиз, интеллектуал мулк бозорини ривож- лантириш билан узвий боғли^. Маълумки, айнан и^тисо- дий шароитлар янги рақобатбардош товар ва буюмларни ишлаб чиқиш, уларни интеллектуал мулк объектлари си- фатида ҳар томонлама ҳимоя ^илиш ва кейинчалик ти- жорат оборотига муваффациятли киритиш учун кучли рағбатлантирувчи омил ҳисобланади.
Интеллектуал мулк бозорини ривожлантириш учун, аввало, қуйидагилар зарур'.

1. 
   Интеллектуал мулк со^асида малакали мутахассис- лар: патентшунослар, патент бўйича ишончли вакиллар ва агентларининг сонини кескин ошириш керак. Ҳозирги вақтда республикада бундай мутахассисларнинг тақчил- лиги сезилмовда. Масалан, 2000 йил охирида Ўзбекистон- да рўйхатга олинган патент бўйича ишончли вакиллар сони 20 кишидан ошмаган. Бу и^тисодиёт эҳтиёжларига мос келмайди ва Ўзбекистондаги инновация жараёнлари- нинг янада ривожланишига тўс^инли^ ^илади;
   
2. 
   Яна бир муаммо шуки, саноат мулки объекти учун патент олиш ҳали патент эгасининг мутла^ ҳу^у^лари ҳимоя қилинишини юз фоиз кафолатламайди. Ушбу ҳолат асосан интеллектуал мулк соҳасида суд инстанци- яларининг тайёргарлик даражаси ь^они^арсизлиги билан боғлиь^. Аввал таъкидлаб ўтилганидек, етакчи индустри- ал мамлакатларда судда иш кўришлар самарали патент тизимининг ажралмас ^исмидир. Шунинг учун Ўзбеки- стонда интеллектуал мулк ҳу^у^ларини муҳофаза ^илиш- нинг турли жиҳатлари бўйича ихтисослашган судьялар- ни тайёрлашни бошлаш муҳимдир.
   

Кўрсатилган вазифаларни муваффа^иятли ҳал қилиш интеллектуал мулк бозори ^амда Ўзбекистон индустрия- си ва иқтисодиётини ривожлантиришда кучли туртки бўлади. Шунингдек, таъкидлаб ўтамизки, мамлакат идти- содиёти ривожланган сари патент эгалари асосий фой- дани патентдан фойдаланганлик учун солиц имтиёзла- ридан эмас, балки интеллектуал мулкка бўлган ўзлари- нинг мутлад дудудларидан дақиқатда фойдаланганлиги- дан оладилар. Шунинг учун кўрсатилган соли^ имтиёз- лари (олдинги бўлимга қаранг) ва^ти ўтиши билан бекор цилиниши керак. Акс ^олда, индустрияда фойдаланила- диган ихтиролар сонини ошириш давлат учун и^тисодий жиҳатдан бефойда бўлиб ғ(олиши мумкин.
Мамлакат патент тизимини ривожлантиришнинг ик- кинчи йўналиши экспертиза ва мудофаза дужжатларини бериш тартибини янада такомиллаштириш дисобланади. “Кучли” патентларни олиш патент эгаларига и^тисодий фойда келтираётгани бугуннинг ўзида аён бўлмо^да. Да- стлабки патент ва^т ўтиши билан ўзининг тарихий ва- зифасини батамом тугатиб бўлиши ва бекор рлиниши аниг^. Бунинг ўрнига хорижий мамлакатлар тажрибаси- га ўтип, хусусан, патент талабномаларини нашр ^илиб бориш ва ихтироларга (патентлар берилгунича) ва^тин- чалик ҳу^у^ий му^офаза бериш мумкин бўлади.
Ўзбекистоннинг Бутунжаҳон савдо ташкилоти (БСТ)га аъзо бўлиши давлат патент тизимини объектив тарзда кпрридаги йўналишларда ривожлантиришни талаб қили- шини таъкидлаб ўтамиз. Бу, аввало, БСТга кириш учун зарурий шарт ҳисобланган ТРИПС Битимининг “^атъий” низомларини имзолаш билан боғлиедир (тўли^ маълумот олиш учун 2.3-бўлимга т^аранг).
Республикада самарали ишлайдиган инновадия инфра- тузилмасини ташкил этиш яна бир мудим вазифа дисоб- ланиб, давлатимиз илмий-технологик ва индустриал та- раддиёти бу вазифанинг дал цилинишига боғлид. Бундай тизимнинг бўғинлари - кичик ва ўрта инновация фирма- лари интелектуал мулк объектларини ишлаб чи^увчила- рининг таклифлари ва индустрия, ма^сулот ва хизматлар- ни сотишнинг миллий ва хорижий бозорларининг амал- даги сўровлари ўртасида кўприк бўлиб хизмат ^илиши керак. Инновация секторининг муваффа^иятли фаолия- ти ва патент тизимининг ривожланиши бир-бирига боғ- ли^лигини таъкидлаб ўтамиз.
Хулоса дилиб Ўзбекистон улкан идтисодий салоҳият- га эга эканлигини таъкидлаб ўтамиз. Интеллектуал мул- кни мудофаза цилиш тизимини янада ривояслантириш ушбу салодиятнинг намоён бўлишига ва XXI асрда дав- латимизнинг ишончли ривоясланишига кўмаклашади.
Назорат саволлари

1. 
   Интеллектуал мулкни му^офаза ^илиш соҳасидаги институционал ислоҳотлар тарихи тўғрисида гапириб бе- ринг?
   

Янги муҳофаза ҳужжати - дастлабки патент қан- дай вазифаларни ечиш учун жорий этилган эди?

2. 
   Ўзбекистонда патент эгалари ва лицензиатлар учун т^андай соли^қ имтиёзлари берилган?
   
3. 
   Интеллектуал мулк соҳасида тенг ҳу^у^ли ^амкор сифатида Ўзбекистоннинг халт^аро ми^ёсда тан олиниши қандай рўй берди?
   
4. 
   Ўзбекистонда интеллектуал мулк бозорини янада ривожлантиришнинг цандай ^адамларини ма^садга муво- фи^ деб ^исоблайсиз?
   

Республикамиз патент тизимини ^андай йўллар би- лан ривожлантириш мумкин?

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA

MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

JIZZAX POLITEXNIKA INSTITUTI

“TABIIY TOLALAR VA MATOGA ISHLOV BERISH”
KAFEDRASI

“PATENTSHUNOSLIK”

fani bo’yicha amaliy mashg’ulot ishlarini bajarish uchun
USLUBIY KO’RSATMA

70721301-Tabiiy tolalarni dastlabki ishlash texnologiyasi(paxta) mutaxassisligi bo‘yicha ta’lim oladigan магистр talabalar uchun

J IZZAX – 2021

Annotatsiya

“Патентшуностлик” fani bo’yicha tuzilgan uslubiy ko’rsatmada бозор иқтисодиёти шароитида илғор илмий-техника маҳсулоти ва технология товар бўлиши билан боғлиқдир. Бундай интеллектуал товар, одатда, муайян ихтиролар, саноат намуналари, товар белгилари ва бошқа объектлардан ташкил топади. Бу объектлар, масалан ихтиронинг тижорат қиммати унинг юридик ва техник жиҳатдан қанчалик тўғри патентланганлигига бевосита боғлиқдир.
Ushbu uslubiy ko’rsatma 70721301-Tabiiy tolalarni dastlabki ishlash texnologiyasi(paxta) mutaxassisligi, bo’yicha ta’lim oluvchi bakalavrlarga mo’ljallangan.
O’quv qo’llanmasi “Tabiiy tolalar va matoga ishlov berish” kafedrasida tayyorlangan.
Shuningdek uslubiy ko’rsatmada har bir amaliy mashg’ulotlarni bajarishdan maqsad, kerakli jihozlar, bajarish tartibi va uslubi, topshiriqlar va tavsiya etilgan adabiyotlar ro’yxati keltirilgan.

Tuzuvchilar:	Ilhom Abbazov – JPI “Tabiiy tolalar va matoga ishlov berish”kafedrasi dotsenti,

Uslubiy qo’llanma instututni ilmiy-uslubiy kengashi majlisining 2021 yil ______ № ______ sonli qarori bilan tasdiqlangan.

Taqrizchilar:	Bayxanov Baxtiyor - “Toshkent yo`qimachilik va yengil sanoat instituti”Tabiiy tolalarni dastlabki ishlash tehnologiyasi dotsenti.,t.f.n.

Uslubiy qo’llanma «Sanoat texnologiyalari» fakulteti ilmiy kengashi majlisining 2021 yil ______ № ______ sonli qarori bilan tasdiqlangan.

Fakultet dekani: M.Pozilov.

Uslubiy qo’llanma « Tabiiy tolalar va matoga ishlov berish » kafedrasining 2021 yil ________ dagi yig’ilishining №_____ sonli qarori bilan tasdiqlangan.

Kafedra mudiri : dots. Abbazov I.

KIRISH
Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётини ишлаб чиқаришга илғор ғоялар, илмий ишланмалар, замонавий технологияларни жорий қилмасдан туриб янада ривожлантириш мумкин эмаслиги бугунги кунда барча учун аён бўлиб қолди. Ўз навбатида, ушбу вазифаларни амалга ошириш ўзимизда етарли миқдорда малакали ва истеъдодли кадрлар бўлишини талаб қилади. Бунда замонавий мутахассис фақат ўз касбининг ўзига хос томонларини мукаммал билибгина қолмай, балки етарли даражада иқтисодий ҳамда ҳуқуқий билимларга ҳам эга бўлиши керак.

Бу бозор иқтисодиёти шароитида илғор илмий-техника маҳсулоти ва технология товар бўлиши билан боғлиқдир. Бундай интеллектуал товар, одатда, муайян ихтиролар, саноат намуналари, товар белгилари ва бошқа объектлардан ташкил топади. Бу объектлар, масалан ихтиронинг тижорат қиммати унинг юридик ва техник жиҳатдан қанчалик тўғри патентланганлигига бевосита боғлиқдир.
Шунинг учун, агар замонавий мутахассис ихтиро, саноат намунаси ва ҳоказоларга интеллектуал мулк ҳуқуқини қандай тўғри муҳофаза қилишни билмаса, бу унинг тижорат нуқтаи назаридан қимматли интеллектуал мулк ярата олмаслигини англатади. Демак, бундай мутахассис ишининг, балки у ишлаётган илмий ташкилот ёки умуман саноат корхонаси (агар барча мутахассислар шундай бўлса) фаолиятининг самарадорлиги қониқарсиз бўлиши мумкин.
Шу боис патентшунослик соҳасида муайян билимларга эга бўлиши долзарб масаладир. Айнан ана шу билимлар бутун жаҳондаги илғор технологиялардан фойдаланишга йўл очиб беради. Бундан ташқари ўз ихтироларини яратиш, улардан энг самарали йўллар билан фойдаланиш, лицензияларни сотиш ва сотиб олиш, патент тадқиқотлари ўтказиш йўлларини кўрсатади.
Шуни таъкидлаш лозимки, ҳозирги вақтгача “Патентшунослик” фани бўйича қўлланиб келинаётган дарсликлар собиқ Иттифоқ даврида нашр этилган. Бугунги кунда бу дарсликлар маънавий эскирган ва улардан бозор талаблари ва жаҳон стандартларига жавоб берадиган мутахассислар тайёрлашда фойдаланиш мумкин эмас.
1997 йилда Ўзбекистон Республикасининг Кадрлар тайёрлаш миллий дастури қабул қилинди. Унда мамлакатни ижтимоий ва иқтисодий ривожлантириш истиқболлари, жамият эҳтиёжлари, фан, маданият, техника ва технология ютуқларидан келиб чиққан ҳолда кадрлар тайёрлаш структураси ва мазмунини ўзгартириш кўзда тутилган.
Кадрлар тайёрлаш миллий дастури талабларига мувофиқ бакалаврлар ва магистрлар тайёрлашда мажбурий фанлар қаторида “Патентшунослик” фани ҳам бор. Шунинг учун юқорида кўрсатилган вазифаларни ҳал қилиш доирасида ушбу-ўқув услубий мажмуа тайёрланди. Ушбу услубий кўрсатма 6 та амалий мавзулардан иборат.