Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi

Tabiiy ilmiy bilish metodlari o‘z tarkibiga umuminsoniy tafakkurni (tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, induksiya, deduksiya va boshqalar), empirik va nazariy tadqiqot usullarini (kuzatish, tajriba, o‘lchash, modellashtirish, ideallashtirish, formallashtirish va x.k.) qamrab oladi. Bilishning nazariy tizimlarini shakllantirish jarayonida tarixiy hamda mantiqiy metodlar bilan bog‘liq bo‘lgan abstraktlikdan-konkretlikka (aniqlikka) o‘tish metodi muhim o‘rin tutadi.
Ilmiy tadqiqotning asosiy metodlari quyidagilardan iborat:
Kuzatish - bu voqea hamda xodisalarni maqsadli, tashkil etilgan holda anglashdir. Ilmiy kuzatish u yoki bu gipotezani mustahkamlash yoki inkor etishga xizmat qiluvchi ma’lumotlarni jamlash maqsadida amalga oshiriladi. Oddiy kuzatuv, hissiy organlarning biologik imkoniyatlari bilan cheklangan. Texnika taraqqiyoti bilan bog‘liq holda maxsus jihozlarning yaratilishi hamda ilmiy anglash maqsadida qo‘llanilishi natijasida hissiy anglanuvchi xodisalar qamrovi kengayib bormoqda. Ammo, shunga qaramasdan kuzatuvda, kuzatuvchining tadqiq etilayotgan jarayonga, voqeaga to‘la bog‘liqligi saqlanib qolmoqda. Tadqiqotchi kuzatuvchi bo‘lgani bois ob’ektni o‘zgartira olmaydi, jarayonlar oqimini boshqara va nazorat qila olmaydi.
Tajriba - kuzatuvdan o‘zining faolligiga nisbatan, tadqiqot ob’ektiga o‘zgartirish kirita oluvchi, ta’sir ko‘rsatuvchi tavsifiga ko‘ra farq qiluvchi tadqiqot usulidir. Tajriba, birinchidan, tadqiqot sub’ektini unga xos bo‘lmagan salbiy ta’sirlardan holi tarzda, ”toza” holda tadqiq etishga imkon beradi. Ikkinchidan, tajriba davomida jarayon bir necha marotaba nazorat sharoitida kuzatiladi. Uchinchidan, tajriba o‘rganilayotgan jarayonning oqimini (davomiyligini), o‘rganilayotgan ob’ekt holatini boshqa holatga o‘tkazishga qadar reja asosida o‘zgartirish imkonini beradi. Ilmiy tajriba hozirgi zamon inson amaliyotining muhim qismini tashkil etadi.
Kuzatuv hamda tajriba jarayonida o‘lchov, tadqiq etilayotgan hodisani ob’ektiv miqdoriy baholashda amalga oshiriladi.
O‘lchov - bu, u yoki bu kattalik etaloni (o‘lchov birligi) asosida amalga oshiriluvchi taqqoslashning moddiy jarayonidir. O‘lchov amalga oshirilayotgan kattalikning etalonga nisbatan miqdori, mazkur kattalikning miqdoriy o‘lchovi deb ataladi. Birlik sifatida qabul qilingan kattalik o‘lchovi (1 sm, 1 m, 1 g, 1 kg, va x.k.) o‘lchov birligi deb ataladi.
Tadqiq etilayotgan ob’ektga kuzatuv, tajriba hamda o‘lchov jarayonida qo‘llanilgan usullarning ta’siri muhim muammodir. Hozirgi zamon fanida ob’ekt hususiyatilarini kuzatuv, tajriba va o‘lchov vositalariga nisbiylik tamoyili hisobga olinadi.
Analogiya - bilishning shunday usuliki, bunda ob’ektlarning ayrim o‘xshash jihatlari asosida, ularning boshqa hususiyatlarining o‘xshashligi haqida xulosa beriladi. Ammo, bu holatda, tadqiq etilayotgan ob’ektlarning o‘xshash jihatlari asosida hosil qilingan analogik xulosalar faqatgina ehtimolga tayanganligini bilish muhimdir.
Modellashtirish - bu bizni qiziqtirayotgan voqea yoki hodisani analogik (aynan) tarzda kichik yoki katta masshtabdagi modelda, maxsus laboratoriyada tadqiq etishdan iboratdir. Modellashtirishdan asosiy maqsad, amalga oshirilgan tadqiqot natijalariga tayangan holda tabiiy ob’ektlarga bog‘liq xulosalar berishdan iborat. CHunki, model (tabiiy mavjud bo‘lgan yoki sun’iy tashkil etilgan) moddiy yoki tasavvurdagina mavjud bo‘lgan, bilish ob’ektining o‘rnini bosa oladigan tizimdir.
Modellashtirish mohiyati tadqiq etilayotgan ob’ektni, ob’ekt haqida yangi ma’lumot olish maqsadida model bilan almashtirishdan iborat.
Modellashtirishda uch vazifa bajariladi:

• 
  Namunani ifodalovchi (moddiy yoki g‘oyaviy) model tuzish;
  
• 
  Modelni (moddiy yoki g‘oyaviy) tajribaviy tadqiq etish;
  
• 
  Modelni tadqiq etish asosida hosil qilingan ma’lumotlarni haqiqiy ob’ektga ekstrapolyasiya qilish (ko‘chirish).
  

Modellashtirish ob’ektni tabiiy sharoitda tadqiq etish murakkab bo‘lgan sharoitda amalga oshiriladi. Ayni paytda model va original aynan bir xil emas, balki o‘xshash bo‘lib, model tadqiqot ob’ektini tasvirlaydi, xalos.
Ideallashtirish - real voqelikda mavjud bo‘lmagan, ammo o‘xshashlikka ega bo‘lgan ideal ob’ektlar haqidagi tushunchalarni tafakkur etish (anglash) asosida yaratish abstraksiya-jarayonidir. Ideallashtirishga misol tarzida geometriyadagi “nuqta”, fizikadagi “absolyut qora tana”, ”ideal gaz” ni kiritish mumkin. Bu toifa tushunchalarining shakllanishi real jismlar hususiyatlarini abstraktlashtirish oqibatida amalga oshadi.
Ideallashtirish, voqelikda mavjud ob’ektlarni tafakkurda tahlil etish hamda ushbu ob’ektlarni yanada chuqurroq anglashga imkon beruvchi voqelikdagi jarayonlarning ideal sxemalarini ishlab chiqish maqsadida yaratiladi. Ideallashtirishda real ob’ektlarning tasavvurdagi modeli sifatida foydalaniladi. Odatda fan qonunlari va boshqa nazariy g‘oyalar faqatgina ideallashtirishda aniq hamda mustahkam foydalanilishi mumkin. Bu, nazariyadan amaliyotga samarali o‘tishda nazariy g‘oyalarni konkretlashtirish va ideallashtirilgan hamda ob’ektlarning real hususiyatlarini bog‘lovchi bo‘g‘in vazifasini bajara oluvchi detallashtirilgan modellar tuzish zarurligini anglatadi.
Intuitsiya (his qilish) - bevosita ko‘rish orqali haqiqatni anglash, uzoq vaqt qiynab kelayotgan (javobsiz) savolga javob sifatida, kishini hayron qilgan holda bevosita paydo bo‘luvchi bilim shaklidir. Hozirgi va o‘tmish tadqiqotchilari intuitsiyani turlicha tushunishgan. Ammo, ular bilishning bevosita his etilishi, uning mavjudligi usulining anglanmaganligini ta’kidlab, bir xil fikr bildirganlar. Inson ongida intuitsiya o‘zining natijasini ifodalaydi, xalos. Faqatgina masala hal etilganidan so‘ng uni hal etish jarayoni anglanishi va tahlil etilishi mumkin. Ammo, bu intuitsiyaning aynan o‘zini, yangi bilimni intuitiv hosil qilishni anglash emas, balki intuitsiya natijalarini mantiqiy tahlil etish, ularning boshqa bilim hamda amaliyot bilan bog‘liqligini aniqlash hisoblanadi.
Taniqli ruhshunos va faylasuf olim A.G. Spirkin, intuitsiyani bilishning sifat jihatdan yangi turi deb hisoblaydi. Uning ta’kidlashicha: «mantiqiy zanjirning ayrim bo‘g‘inlari anglanmagan darajada qoladi. Bu ongning o‘ziga xos to‘ntarilgan mantiqidir. Intuitsiya ham mantiqqa kiradi».
Buyuk fransuz olimi A. Puankare (fizik, faylasuf, maxsus nisbiylik nazariyasini yaratuvchilaridan biri) ilmiy bilishda intuitsiya hamda mantiqning ahamiyatini chuqur tahlil etish asosida quyidagi xulosaga keladi: «Mantiq hamda intuitsiya har biri o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ularning har ikkisi ham muqarrardir. Mantiq, yakka holda ishonchlilikni ta’minlay olmaganligi bois isbotlash quroli bo‘lsa, intuitsiya esa kashfiyotchilik qurolidir». Mantiq hamda intuitsiyaning, tafakkurning mantiqiy va nomantiqiy komponentlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni B. Raushenbax taxlil etgan.
Intuitsiya ong ostida cho‘kib qolgan tajribaga, xissiyotga va xotiraga tayanadi. YAngi ma’lumotlarga duch kelgan insonga intuitsiya, uning ongida mavjud, ammo o‘zi anglay olmagan tarzda, uni qiynab turgan muammoning echimini ma’lum qiladi. Intuitsiya haqiqatni anglash uchun etarli, ammo, o‘zgalarni hamda inson o‘zini mazkur haqiqatga ishontirishi uchun etarli bo‘lmaydi. Buning uchun mantiqiy va amaliy isbot talab etiladi. Bundan tashqari intuitsiya his etilgan tushunchani, faqatgina mantiqiy to‘g‘ri tuzilgan izoh orqali o‘zgalarga etkazish mumkin, aks holda u umuman noma’lum qolishi mumkin.
Har bir muayyan fanda foydalanilgan metodlar tavsifi, avvalo uning predmeti hususiyatlari bilan belgilanadi. Ammo, ilmiy bilimlarning diffyerensiatsiya va integratsiya jarayonida bir predmet bir qancha metodlar bilan, bir qancha turli predmetlar esa qandaydir umumiy metod bilan o‘rganilishi odatiy holga aylanmoqda. Fizika metodlari kimyoga, fizika hamda kimyo metodlari-biologiyaga (va aksincha) kirib bormoqda.
Hozirgi zamon fani uchun hisoblash matematikasi, kibernetika, tizimlar umumiy nazariyasi, sinergetika metodlari alohida ahamiyat kasb etadi. Turli fan sohalarida gipoteza hamda tajribani modellashtirish usullaridan foydalaniladi. Tajriba usuli tabiiy fanlardan ijtimoiy va gumanitar (sotsiologiya, ruhshunoslik va boshqa) fanlarga kirib bormoqda. hozirgi zamon tadqiqotlarida turli tajriba qo‘llaniladi: tadqiqotchilik; qidiruv; tekshiruv; ifodalovchi; izolyasiyalovchi; sifatiy; miqdoriy; fizik; kimyoviy; biologik; ijtimoiy.
Fanlarning nazariyalashuvi hamda matematikalashuvi tafakkur tajribalarining tarqalishiga olib kelmoqda. Hozirgi zamon ilmiy bilishida mantiqiy-matematik usul intuitsiya bilan yanada mukammallashib bormoqda. Bu esa hal etilishi lozim bo‘lgan vazifalarning murakkablashuvi bilan yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda.