Tabiiy fanlari fakulteti

KALSIY - Kalsiy, belgisi - Ca. 1808-yilda olingan, (Ca1sium, lotincha “calx”- ohak so’zidan, ilk bor so’ndirilgan ohakdan olingan); davriy sistemaning II guruh kimyoviy elementi, tartib raqami 20, atom massasi 40,08; t_suyuq=851⁰C, t_qayn=1484⁰C, zichligi 1,540 g/sm³, ishqoriy- er metallar guruhiga mansub kimyoviy element. Kumushrang kubik shaklli, qo’rғoshindan bir oz qattiqroq, uni kesish va bolғalash juda oson; elektr tokini yaxshi o’tkazadi; ikki valentli, suv bilan shiddatli ravishda reakstiyaga kirishadi, sovuqda, quruq holda faol emas, alangani qizғish-sariq tusga bo’yaydi. Kalstiy er qobiғining 3,4% ini tashkil qiladi. Er qobiғida tarqalishi bo’yicha elementlar o’rtasida beshinchi o’rinni (kislorod, kremniy, alyuminiy va temirdan keyin) egallaydi.
Minerallari. Asosiy minerallari: kalstit (bo’r, marmar, Ohaktosh) angidrit, girs, flyuorit (rlavik shrat).
Ishlatilishi. Kalsiy sof metall ko’rinishida ko’rgina nodir va qiyin eriydigan metallar, ular birikmalarini qaytaruvchi sifatida foydalaniladi. Kalstiy ro’lat, bronza va boshqa qotishmalarning oksidsizlantiruvchisi sifatida ham ishlatiladi, antifrakstion materiallar tarkibiga kiradi. Kalstiy birikmalari (ohak, stement) qurilishda keng ishlatiladi.
Qotishmalari. Elektroliz usulda qaytarilganda quyidagi metall elementlar bilan qotishmalar hosil qiladi:
U, Th, Cr, V, Zr, Cs, Rb, Ti, Be.
Texnologiyasi. Kalstiy, stronstiy, bariy metallari birinchi bo’lib Xevi tomonidan elektroliz usuli bilan olingan. Elektroliz qilishda, ularning tuzlari yuqori haroratda suyuqlantiriladi. Katodda metallar ajralib chiqadi. Bundan tashqari kalstiy metalini vakuumda alyuminotermiya usuli bilan ham olish mumkin. Chili selitrasini qayta ishlash texnologiyasida kaliy erkin holda ajratiladi. Oksidlar, ohak va boshqa minerallarni qayta ishlash texnologiyasida kalstiy ajratiladi. Shuningdek, sanoatda Kalstiyning olinishida ikki xil usul ishlatiladi. 1) Elektroliz jarayonida CaCl₂ eritmasi misli elektrodni katod, grafitlangan anodli tartibda 62-65% Kalsiy sof holda olinadi. 2) Alyuminiyli termik usulda, yuqori haroratda CaO birikmasi alyuminiy kukuniga aralashtirilib, xromnikelli asbobida va kumush holida sof kalstiy olinadi.