Tabiiy fanlari fakulteti

Kalsiyning tabiatda tarqalishi.

Kalsiy (lot. Calx, Calcis — ohak so’zidan olingan; Calcium), Ca — Mendeleyev davriy sistemasining II guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy-yer metallariga kiradi; tartib raqami 20, at m. 40,08. Tabiiy kalsiy oltita barqaror izotopdan tuzilgan: ⁴⁰Ca (96,94%), 44Ca (2,09%), 42Ca(0,67%), 48Ca (0,187%), 43Ca (0,135%) va 46Ca (0,003%). Oksidlanish darajasi +2, goho + 1; ionizatsiya energiyasi Ca°—> Ca⁺—" Ca^2+, tegishlicha 6,11308 va 11,8714 eV ga teng; Poling bo’yicha elektromanfiyligi 1,0; atom, radiusi 0,197 nm, ion radiusi (qavslarda koordinatsiyasi son keltirilgan) Ca⁺² 0,114 nm (6), 0,126 nm ( , 0,137 nm (10), 0,148 nm (12). Yer po’stida tarqalganligi jihatidan beshinchi o’rinda (O, Si, Al, Fe dan keyin) turadi, massasi jihatidan 3,38%ni tashkil qiladi. Tabiatda faqat minerallar (400 ga yaqin) holida uchraydi. Kalsiyning turli silikat va alyumosilikatlari, mas, anortit Ca[Al₂Si₂0₈], diopsid CaMg[Si₂O₆], vollastonit Ca₃[Si₃0₉] keng tarqalgan. Bulardan tashqari, kalsiy CaCO₃ (tabiiy shakllari — ohaktosh, bo’r, marmar), dolomit CaMg(CO₃)₂, fosforit Ca₅(PO₄)₃ (H₂SO₄), apatitlar Ca₅(PO₄)₃ gips CaSO₄·2H₂O, flyuorit CaF₂ va boshqalar sanoat ahamiyatiga ega. Kalsiy birikmalari tabiatdagi tog’ jinslari, suvlar va tuproq, tarkibida ham bor. Kalsiy biogen elementlardan biri bo’lib, o’simlik, odam va hayvonlar suyagining asosini tashkil etadi. CaCO₃ — mollyuskalar, shilliqqurtlar va tuxum po’stlog’i tarkibida ko’p miqdorda bo’ladi. Ca II guruhning bosh guruhchasi elementlari bo’lib, ishqoriy-yer metallar qatoriga kiradi. Kalsiyning elektron qavatlarida ikkita s-elektron bor va shuning uchun u s-elementlar oilasiga kiradi. Kimyoviy reaksiyada bu metallar qaytaruvchi sifatida ikkita elektronini berib, +2 zaryadli ionga aylanadi. Barcha birikmalarida +2 oksidlanish darajasini namoyon qiladi.Yer qobig’ida kalsiyning oltita izotopi bo’lib,bulardan eng ko’p tarqalgani ⁴⁰Ca (96,97%). Kalsiy tabiatda juda keng tarqalgan elementlardandir.Yer qobig’ida kalsiy 3,5% ni tashkil etadi. Tabiatda kalsiyning ko’p qismi tog’ jinslarining silikatlari va alyumosilikatlari (granitlar, gneyslar) holida uchraydi. Cho’kindi tog’ jinslar ichida ohaktosh va bo’r ko’p tarqalgan minerallardir. Bulardan tashqari minerallar; kalsit CaCO₃, dolomite CaCO₃ MgCO₃, kabilar kalsiyning tabiiy manbalari hisoblanadi.