Tabiiy fanlar va geografiya Fakulteti dekani: dots. V. Azizov

II-BOB. O

’zbekistonda atrof muhit holatini ekologik indikatorlar asosida baholash 

  2.1. Atmosferaning ifloslanish indekisi va uning iqlim o

’zgarishiga ta’siri 

O

’zbekistonda atmosfera havosining sifat va miqdoriy tarkibini shakllantirishda tabiiy va 

antropogen  ifloslanish  manbalari  muhim  o

’rin  tutadi.  O’rta  Osiyoda  iqlim  xususiyatlarini 

belgilovchi  atmosfera aylanishining o

’ziga xos xususiyatlari ma’lum darajada ushbu hududning 

ta  biiy  geografik  sharoitiga  ham  bog

’liq (dengiz sathidan 200-250 metr balandlikdagi dashtlar, 

dashtcimon yerlar, 3500-3600 metr balandlikdagi tog

’ tizimlari). Tekis joylar To’ron zaminining 

katta  qismini  egallaydi  va  bu  yerlarda  sovuq  kunlar  ko

’p  bo’ladi.  Bu  esa  iqlimning  keskin 

kontinental xususiyatlarini yuzaga keltiradi. Ikkinchi tomondan, Atlantika okeani ning mo

’’tadil 

kengliklaridan  nam  havoning  G

’arb,  shimoli-g’arbdan  kirib  kelishi  kuzatiladi.  Bu  ham 

atmosferaning sifat va miqdor xususiyatlarining yuzaga kelishiga o

’z ta’sirini o’tkazadi.  

Respublika  quruq  hududda  joylashgan  bo

’lib,  bu  yerda  tez-tez  chang  bo’ronlari 

ko

’tariladigan  Qoraqum  va  Qizilqum  sahrolari,  Orol  dengizining  qurigan  qismidagi  Orolbo’yi 

hududi (Orolqum) kabi atmosferaga chiqadigan aerozollarning yirik tabiiy manbalari bor. Ushbu 

manbalar  uchib  yuruvchi  qattiq  zarrachalarining  (aerozollar)  asosiy  tarkibiy  qismi  tuproq  va 

mineral  zarrachalar  hisoblanadi.  Oltingugurt,  uglerod,  azot  oksidi,  turli  tarkib  va  manbaga  ega 

uchib yuruvchi qattiq zarrachalar O

’zbekistonda havoni asosiy antropogen ifloslantiruvchilardir. 

Respublikadagi  mavjud  rivojlangan  agrosanoat  kompleksi  ham  atmosfera  sifat 

tarkibining o

’zgarishiga ta’sir ko’rsatadi. Aholisi zich, transport oqimi katta bo’lgan, o’ziga xos 

tabiiy-iqlim sharoitida tog

’lar orasidagi tor yerda joylashgan ekologik xavfli ishlab chiqarishlar 

mavjud yirik shaharlar joylashuvining xususiyati (tez-tez takrorlanadigan inversiya, atmosferada 

turg

’un  holatlar)  atmosferaning  yerga  yaqin  qatlamida  ifloslantiruvchi  moddalar  to’planishiga 

sabab 

bo

’ladi.  Atmosfera  havosining  ifloslanish  darajasini  kuzatish  ishlari 

O

’zgidrometeorologiya  xizmati  tomonidan  33  aholi  punkti,  60  ko’chmas  post  va  10  yo’nalish 

bo

’yicha  2006  yilda  amalga  oshirilgan.  Bunda  quyidagi  ifloslantiruvchilar  nazorat  ostiga 

olingan: oltingugur dioksidi, uglerod oksidi, azot oksidi va dioksidi, chang, ammiak, ozon, fenol, 

ftorli  vodorod,  qattiq  ftorli  birikmalar  va  boshqalar.  Umuman  olganda,  24  ta  ajralmas  tarkibiy 

qism,  shu  jumladan  beshta  og

’ir  metall  va  benz(a)piren  bo’yicha  monitoring  amalga 

oshirilmoqda.  14  punktda  atmosfera  yog

’ingarchiliklaridan  namuna  olinib,  ularda  suvda 

eruvchan  mineral  komponentlar,  rH,  elektr  o

’tkazuvchanlik  aniqlanmoqda.  Yog’ingarchilik 

namunalari  yirik  shaharlar  va  qishloqlararo  hududlarda  joylashgan  meteostantsiyalardan  tanlab 

olinadi.  Tabiatni  muhofaza  qilish  davlat  qo

’mitasi  sanoat  va  ko’chma  manbalar  chiqindilarini 

nazorat  qilib  boradi.  O

’n  sakkiz  ixtisoslashgan  tahliliy  nazorat  inspektsiyasi  (ITNI) 

respublikaning  136  aholi  punktida  joylashgan  chiqindilarning  ko

’chmas  manbalarida 

monitoringni amalga oshiradi. Sanoat ob

’ektlarida ixtisosiga qarab, 4 tadan 26 tagacha ajralmas 

tarkibiy qism nazorat qilinmoqda.