Tabiiy fanlar savodxonligi bo'yicha xalqaro tadqiqotlarga tayyorgarlik ko'rish uchun

Mazkur topshiriq orqali o‘quvchilarning hodisalarni ilmiy jihatdan tushuntirish 
kompetensiyasi 
baholanadi. 
5-topshiriq.
YOQILG‘I 
QAZILMA 
BOYLIKLARI 
Ko‘pgina elektr stansiyalari uglerod asosidagi yoqilg‘ida ishlaydi va atmosferaga 
karbonat angidrid (СО СО 
2
)ni ajratib chiqaradi. Atmosferaga ajralib chiqadigan 
2 
global iqlimga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Muhandislar atmosferaga ajralib 
chiqadigan СО
2 
miqdorini kamaytirish maqsadida turli usullardan foydalanishmoqda. 
Yoqilg‘i qazilma boyliklarining o‘rniga bioyoqilg‘idan foydalanish bunday usullardan 
biridir. Yoqilg‘i qazilma boyliklari qadimda yashab, nobud bo‘lgan organizmlardan hosil 
bo‘lsa, bioyoqilg‘i esa yaqinda nobud bo‘lgan organizmlardan hosil bo‘ladi. 
Elektr stansiyalaridan havoga ajralib chiqadigan СО
2 
miqdorini kamaytirishning yana 
bir usuli uni yer ostida yoki okean tubida saqlashdir. Bu usul uglerodni “ushlab qolish va 
saqlash” deb nomlanadi.

---

1-savol 
“Yoqilg‘i 
qazilma 
boyliklari” 
matnini 
o‘qing. 
Savolga 
javob 
berish 
uchun 
tegishli 
javob 
variantini 
tanlang. 
 
Bioyoqilg‘idan foydalanish atmosferadagi CO
2 
miqdoriga yoqilg‘i qazilma 
boyliklaridan foydalangandagidek ta’sir ko‘rsatmaydi. Quyida keltirilganlarning qaysi 
biribuning sababini aniqroq ifodalaydi? O‘quvchilar mazkur topshiriqni bajarishda 
Bioyoqilg‘i 
yonganda 
atmosferaga CO
2 
ajralib 
chiqmaydi. 
Bioyoqilg‘i 
yonish jarayonida 
atmosferadan CO 
2 
ni o‘zlashtiradi.
Bioyoqilg‘i 
sifatida 
ishlatiladigan 
o‘simliklar 
o‘sish 
jarayonida 
atmosferadan 
CO 
2 
ni o‘zlashtiradi.
Bioyoqilg‘ida 
ishlaydigan elektr 
stansiyalaridan 
ajralib chiqadigan 
CO 
2 
ning kimyoviy 
xossalari qazib 
olinadigan 
yoqilg‘ilarda 
ishlaydigan elektr 
stansiyalaridan 
ajralib chiqadigan
CO
2 
nikidan
farq qiladi.

---

bioyoqilg‘i yonganda yoqilg‘i qazilma boyliklari yongandagidan farq qilib, 
atmosferadagi CO
2 
miqdoriga katta ta’sir ko‘rsatmasligining sababini tushuntirishlari 
uchun biologiya, kimyo fanlaridan egallagantegishli bilimlarini namoyish etishlari kerak. 
To‘g‘ri javob: “B Bioyoqilg‘i sifatida ishlatiladigan o‘simliklar o‘sish jarayonida 
atmosferadagi CO
2 
ni o‘zlashtiradi”..Agar to‘g‘ri javob sifatida “B Bioyoqilg‘i sifatida 
ishlatiladigan o‘simliklar o‘sish jarayonida atmosferadagi CO
2 
ni o‘zlashtiradi” deb 
belgilanga bo‘lsa, javob to‘liq qabulqilinadi, boshqa javoblar yoki javob yo‘q bo‘lsa, 
qabul qilinmaydi.
Mazkur 
savol 
o‘quvchilarning 
hodisalarni 
ilmiy 
jihatdan 
tushuntirish 
kompetensiyasini baholashga qaratilgan.
2-savol 
“Yoqilg‘i qazilma boyliklari” matninio‘qing. Savollarga javob 
yozing. 
Bioyoqilg‘idan foydalanish atrof-muhit uchun afzal bo‘lishiga qaramasdan, yoqilg‘i 
qazilma boyliklari keng foydalanib kelinmoqda. Quyidagi jadvalda etanol va nefning 
yonganda ajralib chiqadigan 
energiya 
va CO
2 
miqdori 
taqqoslanadi. Nef 
qazib olinadigan yoqilg‘i, etanol esa bioyoqilg‘i sanaladi. 
Yoqilg‘i 
manbayi 
Ajralib chiqadigan energiya (kJ 
energiya/g yoqilg‘i) 
Ajralib chiqadigan karbonat angidrid 
(mg CO
2
/kJ energiya) 
Neft 
43,6 
78 
Etanol 
27,3 
59 
Jadvalda keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib, yonilg‘ilarning tannarxi bir xil bo‘lsa-da, 
nima uchun ba’zi odamlar etanolga qaraganda neftdan foydalanishni afzal ko‘rishadi? 
Jadvalda keltirilgan ma’lumotlarga asoslangan holda, nefga qaraganda etanoldan 
foydalanishning 
atrof-muhit 
uchun 
afzalliklari 
nimada? 
____________________________________________________________________ 
____________________________________________________________________ 
____________________________________________________________________ 
O‘quvchilar mazkur topshiriqni bajarishlari uchun yoqilg‘i manbayi sifatida etanol va nef 
taqqoslangan jadvalda keltirilgan ma’lumotlarni tahlil qila olishlari kerak. To‘g‘ri 
javoblarda tannarxi bir xil bo‘lgan nef va etanol yonganda nefdan ko‘proq miqdorda 
energiya ajralib chiqishi hamda etanol yonganda nisbatan kamroq miqdorda karbonat 
angidrid atmosferaga ajralib chiqishini qayd etilgan bo‘lishi kerak.
Uglerodni ushlab qolish va saqlash 
Uglerodni 
ushlab 
qolish 
va 
saqlash 
usuli 
elektr 
stansiyalaridan 
atmosferaga ajralib chiqayotgan CO
2 
ni ma’lum bir miqdorda ushlab qolish 
va saqlash bo‘lib, uni atmosferaga qaytib chiqmaydigan joyda saqlashdir. 
Okeanning tubi CO
2 
ni saqlash mumkin bo‘lgan joylardan biridir, chunki CO
2 
suvda 

---

eriydi.Olimlar CO
2 
okeanda uch xil chuqurlik (800 metr, 1500 metr va 3000 metr) 
da nasos yordamida to‘planganidan keyin CO
2 
ning necha foizi ushlab qolinishini 
hisoblash uchun matematik model ishlab chiqishdi. Ushbu modelda CO
2 
2000-yilda 
okean tubiga nasos yordamida to‘plangan deb faraz qilinmoqda. Quyidagi grafkda 
ushbu modelning natijalari ifodalangan. 
---
800chuqurlik 
---
1500 m chuqurlik 
…..
3000 m chuqurlik 
3-savol