Tabiiy fanlar fakulteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

Tarqalishi

Oʼzbekistonda birinchi marta koʼchib yuruvchi qush sifatida Termiz viloyatida N. А. Zarudniy (1912) tomonidan qayd etilgan. Shundan soʼng maynaning tarqalishi faqat kuchayib borgan. 1927 yildan 1929 yilgacha muddatda mayna Surxondaryo vodiysida odatiy turga aylangan. Аyni paytda respublikaning barcha hududini egallab olgan.Koʼp sonli, oʼtroq qush. Mayna vohalarda, togʼoldi va togʼli hududlarda yashaydi va choʼponlar bilan birgalikda Qizilqum choʼliga chuqur kirib borgan va dengiz sathidan 3,100 m gacha baland togʼlarga koʼtarilgan. Uyalash joylari asosan shahar va qishloqdagi aholi punktlari, qoyalar, bogʼlar va oʼrmonlar, va hokazolardan iborat. Uyalash mavsumi mart oyining oʼrtalaridan sentyabrь oyining oxirigacha choʼziladi. Birinchi tuxum qoʼyish boshlanishi aprelь oyining oxirgi oʼn kunligida, ommaviy tuxum qoʼyish – may oyining birinchi yarmida boʼladi. Ikkinchi tuxum qoʼyish 10 iyunьlarda boshlanadi va iyunь oxirigacha davom etadi. Uchinchi tuxum qoʼyish avgust oyida boshlanadi. Inda 4-7 ta tuxum boʼladi. Bosish ikkinchi tuxum qoʼyilgandan keyin boshlanadi va 13-14 kun davom etadi. Erkak tuxumlarni qisqa vaqt bosadi, asosan urgʼochisini boqadi, uyani boshqa qushlardan qoʼriqlaydi va uyaga yaqin joyda sayraydi. Joʼjalarning paydo boʼlishi bilan maynaning mudofaa xatti-harakati kuchayadi. Mayna hayotining xususiyatlaridan biri tunlarni ommaviy oʼtkazishidir. Аvgust oyida uyalash davri tugashi bilan yosh va qari qushlar tunash joylarida katta suruvlarga yigʼiladi. Bahorda suruv tarqab ketadi va juftlar shakllana boshlaydi. Qizigʼi shundaki, mayna koʼp tovushlarni taqlid qilishga qodir. Mayna aralash, ham oʼsimlik, ham hayvonlar bilan oziqlanadi.

1.6.So’fito’rg’ay

Oʼzbekistonda kichik turi yashaydi Galerida cristata iwanowi (Loudon et Zarudny, 1903)Toʼrgʼaylar uchun xos boʼlgan ola-chipor niqoblash rangi, zich, pakana tuzilishi eʼtibor qaratadi. Rangli jinsiy dimorfizm ifodalanmagan. U mahalliy faunaning boshqa toʼrgʼay turlaridan birinchi navbatda boshidagi oʼtkir patlardan hosil boʼlgan poʼpakcha bilan farq qiladi. Uzunligi 19 sm gacha, qanot uchlari orasidagi masofa 35 sm atrofida. Ogʼirligi 30-45 g.

Tarqalishi

Tarqalish hududi Ustyurt, Janubiy Orolboʼyi mintaqasi, butun Qizilqum hududi, Mirzachoʼl, Sirdaryo havzasi, jumladan, Toshkent viloyatining tekislik va togʼoldi hududlari va Fargʼona vodiysini qamrab oladi. Аmudaryo havzasida uning quyi va oʼrta oqimi vodiysi, Qarshi choʼli, Zarafshon va Surxondaryo vodiylarida yashaydi. Togʼ tizimlari chegaralarida togʼ etaklarida yashaydi, togʼlarga imkon qadar yuqoriga kirib boradi.Soʼfitoʼrgʼay - oddiy, choʼlning barcha turlari, adir va togʼlarning oʼrta kamari landshaftlarida keng tarqalgan oʼtroq tur. Shu bilan birga oʼtsimon oʼsimliklari kambagʼallashgan yoki intensiv oʼtlash tufayli undan mahrum boʼlgan ochiq, qurgʼoqchil biotoplarni tanlaydi. Togʼlarga kirib, u yoki daryo vodiylarining qismlarini yoki togʼ dashtlarida qoramol tomonidan oyoq osti qilingan joylarni egallaydi. Vertikal va gorizontal koʼchishlarni amalga oshiradi. Uyalashga joylashish mart oyining oʼrtalarida boshlanadi, tuxum qoʼyish aprelьdan iyun oyining boshlarigacha davom etadi. Uya bevosita yerda solinadi. Inda 3-5 ta tuxum boʼladi. Bosish birinchi tuxum qoʼyilgandan soʼng boshlanadi va taxminan 10 kun davom etadi, joʼjalar uyani 9-10 kunda tark etadi va 16-17 kunligida mustaqil ucha boshlaydi. Soʼfitoʼrgʼay aralash ozuqa - ekin va yovvoyi boshoqlilar, hasharotlar bilan oziqlanadi.