Tabiiy fanlar fakulteti

3. Yangi mavzu bayoni:

REJA:

1. 
   Atom tuzilishi haqida dastlabki tushuncha
   
2. 
   E.Rezerford tajribasi
   
3. 
   Atom yadrosi
   
4. 
   Atom yadrosi tarkibi. Proton va neytronlar.
   
5. 
   Yadro zaryadi va elementning tartib raqami
   
6. 
   Davriy qonunning yangi tarifi.
   

Ma’lumki eramizdan avvalgi 460-370 yillarda yashagan olim Demokrit tabiatdagi barcha narsalar juda kichik zarrachalardan ya’ni “atom” lardan tashkil topgan va atom bo’linmaydi deb aytgan edi. 865-925 yillarda yashagan Markaziy Osiyolik Abu Bakr Muxammad ibn Zakariyo Ar-Roziy atomlar bo’linadigan zarrachalardir deb qaraydigan olimlarga qarshi o’z fikrlarini bildirgan va atomlarni bo’linadigan mayda zarrachalar ekanligini e’tirof etgan.

1911 yilda ingliz olimi E.Rezerford atomlar bo’linmaydigan sharsimon deb qarovchi g’oyalarni inkor etdi va atom tuzilishining planetar modelini taklif etdi.

U ingliz fizik olimi, atom tuzilishi, yadro fizikasi, radioaktivlik yemirish sohalari bo’yicha ilmiy tadqiqotlar olib borgan. Atom tuzilishining planetasi modelini tarkib etgan. Nobel mukofoti laureati.

Buning uchun tabiiy radioaktiv elementlardan ajralib chiqayotgan d kuchlarni asosan ko’p qismi o’z yo’nalishini o’zgartirmasdan harakatlarini o’zgartirmasdan harakatini davom ettirdi. O’z qismi esa ma’lum burchak ostida xarakat yo’nalishida biroz shzgartiradi. Juda oz qismi taxminan 8 mingta a zarrachalarining bittast щz =arakati yщnalishini butunlay щzgartiradi.

- Rezerford o’z tajribalariga asoslanib quyidagicha xulosalarga keldi va atom tuzilishining planetar modelini taklif etdi.

• 
  Yadro atrofida manfiy zaryadlangan elektronlar harakatlanadi.
  
• 
  Atom yadrosining zaryadi son jihatdan elementning tartib raqamiga teng.
  
• 
  Yadrodagi musbat zaryadli protonlar soni elektronlar soniga teng.
  

Atomlarning yadrolari radioaktiv elementlardan ajralib chiqayotgan I zarrachalar bilan to’qnashganda, ya’ni x – zarrachalar bilan “bombardimon” qilinganda yadrodan proton va neytronlar otilib chiqadi.

Protonlar zaryadi + 1 ga teng bo’lgan vodorod atomining yadrosidir.

Neytronlar zaryadsiz zarrachalar bo’lib massasi 1 ga teng. Neytron 1 n

bilan belgilanadi.

Atom yadrosi atrofida manfiy zaryadlangan elektronlar harakat qiladi. Elektronlarning massasi protonlarning massasidan 1840 marta kichik, demak, uning massasini amalda hisoblash qiyin bo’lganligi sababli O deb olamiz, zaryadi esa –1 bo’lgan zarrachalardir.

E lektroni e bilan belgilaymiz. Atomning elektroniyatlar zarracha ekanligini bilamiz. Demak, atomlarda protonlar soni elektronlar soniga teng deb ayta olamiz.

Alyuminiyning tartib raqami 13, demak, uning atom yadrosida 13 ta proton bo’ladi. Yadro zaryadi + 13. Yadro atrofida ham 13 ta elektron harakat qiladi, ya’ni manfiy zaryadlar yig’indisi ham – 13 ga teng.

• 
  Moddaning kimyoviy hodisalar natijasida bo’linmaydigan eng kichik zarrachasi atomdir.
  
• 
  Atom musbat zaryadlangan yadrodan va manfiy zaryadlangan elektronlardan tashkil topgan yadro qobig’idan iborat.
  
• 
  Kimyoviy elementning tartib raqami uning atom yadrosi zaryadi bilan mos keladi.
  
• 
  Vodorod atomining yadrosida 1 ta proton. Zaryadi +1, massasi 1 a. m.b. Uning yadrosi atrofida 1 ta elektron harakat qiladi.
  
• 
  Atomning massasi uning yadrosidagi protonlar va neytronlar yig’indisiga teng.
  

A_r=N+Z

N- neytronlar soni

Z- tartib raqami (protonlar soni)

Demak, atom musbat zarayadlangan protonlar va zaryadsiz zarracha- neytronlardan iborat yadrodan hamda protonlar soniga teng bo’lgan sondagi yadro atrofida harakatlanuvchi elektronlardan tashkil topgan elektroniyatlar zarrachalardir.