Tabiiy fanlar fakulteti

3. Yangi mavzu bayoni.

REJA:

1. Davriyqonunningta’rifi.

2. Elementlarniatommassalarivaxossalariorasidagibog’liqlik.

3. Elementatommassalarigako’raularningmetallikvametallmaslikxossalari.
1869-yildarusolimiD.I. MendeleevkimyoviyelementlarningDavriyqonunigaquyidagichata’rifberadi.

“Oddiyqismlarningshuningdekelementlarbirikmalariningshaklivaxossalarielementlaratomo’g’irliginingqiymatigadavriyravishdabog’liqbo’ladi.”

Buyukrusolimi Davriyqonunkashfiyotchisi elementlardavriyjadvalinifoydalanishuchunqulaybo’lgandastlabkinamunasinitaklifetgan. Davriyqonunningyaratilishigao’shadavrgaqadarkimyo, fizika, biologiyasingaritabiiyfanlardayaratilganbirqatorkashfiyotlar,qonunlarmuhimahamiyatgaegabo’ldi. Bungaquyidagilarnimisolqilishmumkin.

• 
  Eramizdanavvalgi 460-370 yillardaDemokrittabiatdagibarchanarsalarjudakichikzarraya’niatomlardaniboratliginibayonqildi.
  
• 
  MarkziyOsiyolikentsiklapedistolimAr-Roziy(865-925) atomlarningbo’linishi, ulardoimoharakatdabo’lishiniizohlabberdi.
  
• 
  BuxorolikbuyuktabibAbu-AliibnSinodorivor, tabiiykimyoviybirikmalarningtarkibivaxossalarigako’rasinflargaajratgan.
  
• 
  1756-yildaM.V.Lomonosovmassaningsaqlanishqonuninikashfetdi.
  
• 
  1801-1808 yillardaPrusttarkibningdoimiylikqonuninikashfetdi.
  
• 
  1803-1804yillardaDaltonatommolekularta’limotnirivojlantirdi.
  
• 
  1814-yildaBerselius 46 elementningatommassalariasosidakimyoviyelementlarjadvalinituzdi.
  
• 
  1852-yildaFrankledvalentliktushunchasinifangakiritdi.
  
• 
  1861-yildaA.M.Butlerovorganikmoddalartuzilishnazariyasiniyaratdi.
  
• 
  Debereyner 1817-1829 yillardaelementlarningatommassalarigaasoslanibtriadalarnazariyasiniyaratdi.
  
• 
  1864-yildaN.K.Meyerelementlarningatommassalariortibborishigaasoslanganjadvalnituzdi.
  
• 
  1869-yildaD.I.Mendeleyevdavriyqonunniyaratdi.
  

Davriyqonun-tabiatqonunivautabiatdamavjudbo’lganbog’liqlarniaksettirdi.

D.I.Mendeleyevtomonidandavriyqonunningkashfetilishidaelementlaratommassalaribilanxossalariorasidagio’zarouzviybog’liqlikborligiatroflichao’rganibchiqildi. Birqatorelementlarningoksidlariasoslari, kislotalaridagiengmuhimbirikmalarningvalentliklarinio’zgarishiqaydetilgan. Ushbujadvlorqaliba’zielementlarningengmuhimbirikmalaridagivalentliklariqaydetilgan.

Elementnomivabelgilanishi.	Na	Mg		Al	Si	P	S	Ce		Ar
Nisbiyatommassasi.	23	24		27	28	31	32	35,5		40
Yuqorivalentlioksidielementvalentligi.	Na2O	MgO		AL2O3	SiO2	P2O5	SO3	Cl2O7		-
Uchuvchanvodorodlibirikmasi Elementvalentligi.	- -	- -		- -	SiH4 IV	PH3 III	H2S II	HCL I		- -
Asoslari	NaOH	MG(OH)3		Al(OH)3	-	-	-	-		-
Kislotalari	-	-		HALO2	H2SIO3	H3PO4	H2SO4	HCl
Metallikxossasi			Kamayibboradi→
Metallmaslikxossasi			Ortibboradi ortibboradi→

D.I.Mendeleyevolibborganamaliynazariytadqiqotlariasosidaelementlarningatommassasiortibborishibilanularningxossalarihamdavriyravishdao’zgaribborishinianiqladi. Yuqoridagijadvaldanquyidagiqonuniyatlarnikuzatishmumkin.

- Metallxossasikamayibboradi.

- Metallmaslikxossasiortadi.

- Metallxossasizaiflashibboribamfoterelementgavaundankuchsizmetallmaslargao’tadi.

- Melallikxossasiasta-sekinortibboribinertgazbilanyakunlanadi.

- Kislorodganisbatanvalentligibirdanboshlanibdavriyravishdaortibboradi.

- Vodorodbilanhosilqilganuchuvchanbirikmalaridavalentlikkamayibboradi.

- Gidrooksidlardahamishqordanboshlanibasoslikxossasikamayibboradi, amfoterxossagaegabo’lgangidrooksidgavaundankislotalixossagao’tib, kislotalixossasikuchayibboradi.

Davriyqonunhozirgivaqtdaquyidagichata’riflanadi.

“Kimyoviyelementlarningvaularhosilqiladiganoddiyhamdamurakkabmoddalarningxossalarishuelementlaratomyadrosizaryadigadavriyravishdabog’liq”. Kimyoviyelementlarningatommassalaribilanxosalariorasidagibo’g’liqlikkaasoslanib, atommassalarito’g’rilandi. Masalan, Berilliyatommassasi 13,5 debvalentligiIIIdebolingan. Agarshuto’g’ribo’lsa Be Cdankeyin Ndanavvalyozilibtartibraqami 6 bo’laredi.

Vodoroddanboshlabatommassalariortibborishitartibidajoylashtiribborsak, Litiyadanboshlanibharbir 9-elementbirinchielementningxossalarinitakrorlashiko’rinadi.

Tartibraqami	Kimyoviybelgisi	Atommassasi	Yuqorivalentlioksidi	Valentligi	Uchuvchan vodorodli birikmasi	Valentligi
1	H	1	H2O	I	-	-
2	He	4	-	-	-	-
3	Li	7	Li2O	I	-	-
4	Be	9	BeO	II	-	-
5	B	11	B2O3	III	-	-
6	C	12	CO2	IV	CH4	IV
7	N	14	N2O5	IV(V)	NH3	III
8	O	16	-	-	H2O	II
9	F	19	-	-	HF	I
10	Ne	20	-	-	-	-
11	Na	23	Na2O	I	-	-
12	Mg	24	MgO	II	-	-
13	Al	27	Al2O3	III	-	-
14	Si	28	SiO2	IV	SiH4	IV
15	P	31	P2O5	V	PH3	III
16	S	32	SO3	VI	H2S	II
17	Ce	35,5	Cl2O7	VII	HCl	I
18	Ar	40		-	-	-

Litiy metallik xossasi eng kuchli bo’lgan element. Berilliyda metallik xossalari zaiflashib, bo’rga o’tganda kuchsiz metallmaslik xossasi namoyon bo’ladi.Bo’rdan keyingi jlementlarda metallmaslik xossalari ortib boradi.

Ftor metallmaslik xossasi eng kuchli bo’lgan element. Neon inert gaz bo’lib neondan keyingi element natriy litiyning xossalarini takrorlaydi. U ham ishqoriy metal, metallik xossasini kuchli ifodalaydi. Valentligi 1ga teng. Tartib raqami 11 ga teng bo’lgan natriydan boshlangan qatorda ham metallik xossalari asta-sekinlik bilan zaiflashib boradi.

Magniy esa valentligi 2 bo’lgan metall bo’lib Be ga o’xshaydi. Metallik xossasi Al da yana ham zaifroq. Kremniy kuchsiz metallmasdir. U o’z xossalari bilan ftorning xossalarini takrorlaydi. Argon inert gaz. Argondan keyingi element kaliy, litiy va natriyning xossalarini takrorlaydigan ishqor metalldir. Demak, elementlarning xossalari davriy ravishda takrorlanadi.

D.I.Mendeleyev davriy qonunni kashf qilgan davrda ko’p elementlarning atom massalarida noaniqliklar bor edi. SHuning uchun davriy qonunni yaratishda bir qator qiyinchiliklar tug’ildi.

Argonning atom massasi 40 argondan keyingi element kaliy ishqoriy elementlar kabi bo’lishi kerak edi va ishqoriy metallarning ostiga eoylanishi lozim edi. Ammo atom massasi 30. Agar kaliyning atom bilan almashtirsakchi unda inert gazlar qatoiga ishqoriy metall, ishqoriy metallar qatoriga inert gaz tushib qolardi va davriy qonun buzilgan bo’lar edi.

Davriy qonunni to’g’riligiga ishonib argonga 18-tartib raqami , kaliyga esa 19-tartib raqami berildi. Davriy qonun buzilmadi. Ammo bunday almashtirishlardan ma’lum bo’ldiki elementlarning xossalari atom massalaridan ham boshqa muhimroq ko’rsatgichga bog’liq yekan? Xo’sh bu ko’rsatgich nima? Mendeleyevbuko’rsatgichnielementningtartibraqamidebhisoblagan. Demakelemntningtartibraqamibilanatomyadrosidagiprotonlarsonijihatdanteng.

O’quvchilarniyangimavzuyuzasidanolganbilimlarinimustahkamlashmaqsadidatarqatmasavollarvatestdanfoydalanamiz.