Tabiiy fanlar” fakulteti “geografiya” kafedrasi kurs ishi Mavzu

2.3 Materikning Shimoliy Muz okeaniga quyiladigan daryolari haqida umumiy tushuncha.
Makkenzi - Kanadaning shim.-gʻarbidagi daryo. Katta Qullar koʻlidan boshlanib, Makenzi pasttekisligidan oqadi va Shimoliy Muz okeanining Bofort dengiziga quyiladi. Uzunligi 1770 km, Pisriver irmogʻi bilan birga 4250 km, havzasining maydoni (Katta Qullar koʻli havzasiga kiruvchi Qullar, Pisriver va Atabaska daryolari sistemasi bilan birga)1804mingkm².Vodiysi botqoqlangan, qoraqaragʻay oʻrmonlari bilan qoplangan. Qor va yomgʻir suvlaridan toʻyinadi. Bahor va yozda sersuv boʻladi. Bu dayo havzasi Shimoliy muz okeaniga tegishlidir. Oʻrtacha suv sarfi 11 ming m³/s Okt.dan may oyigacha muzlaydi. 2200 km masofada (deltasi va irmoqlari bilan birga) kema qatnaydi. Shotland savdogari va sayyohi A. Makenzi 1789 yilda daryoning boshlanishidan quyilish joyigachabosiboʻtgan. Kolumbiya (2250 km) va Kolorado (Grin-River irmog‘i bilan 3200 km) daryolari Kordil’era tog‘ tizimining sharqiy qismidagi Qoyali tog‘lardan boshlanib, ichki yassi tog‘liklardan va platolardan chuqur kanyonlar hosil qilib oqib o‘tadi va g‘arbiy tog‘ tizmalarini kesib o‘tib okeanga quyiladi. Kolorado daryosidagi Katta Kanyon butun dunyoga mashhur, u daryo oqimi bo‘ylab 320 km masofaga cho‘zilgan. Kanyonning devorlari turli geologik davrlarda paydo bo‘lgan har xil rangli jinslardan tarkib topgan. Amerikani mustamlaka qilish davrida fransuzlar Sent-Lorens daryosi boʻyida toʻplanib, Kanadaning Kvebek provinsiyasiga asos soldilar. Sayyohlar tomonidan qadrlangan Qadimgi Evropaning ruhi hali ham bu yerda yashaydi. To'liq oqadigan bu daryoning uzunligi atigi 1197 km. Ammo uning ahamiyatini ortiqcha baholab bo'lmaydi. Sent-Lorens daryosi Buyuk ko'llar va Atlantika okeani o'rtasidagi tez va foydaliyo'nalishdir. U o'zining ajoyib muhandislik tuzilishi bilan mashhur. Chuqur va keng kanallar, qulflar va to'g'onlar tizimi tezkor oqimlarni chetlab o'tib, "minglab orollar" bilan o'ralgan yirik yuk tashish va manzarali sayohatlarni amalga oshirishgaimkonberdi. Umuman olganda, chuqur dengizda navigatsiya qilish uchun 3900 km yo'l mavjud. Dekabrdan aprelgacha bo'lgan besh oy bundan mustasno, o'tish joyi muzbilanto'sibqo'yilgan. Og'iz sho'r okean suvi chuchuk daryo suvi bilan aralashadigan voronka shaklidagi og'izni hosil qilgan. Asta-sekin u yerga chuqur o'yilgan tor ko'rfazga aylandi, u uzunligi 105 km bo'lgan Saguenay deb nomlangan dunyodagi eng kattafyordlardanbirigaaylandi. Maxsus mahalliy mikroiqlimni himoya qilish uchun 20-asrning oxirida uning atrofidagi hudud milliy bog'ga aylantirildi. Nelson (Saskachevanbilan) Nelson Shimoliy Amerikadagi Gudzon ko'rfazida Shimoliy Muz okeaniga quyiladigan oz sonli daryolardan biridir.Uzunligi bor-yo'g'I 644ming metr bo'lib, u 1,1 million kvadrat kilometr maydondan suv yig'adi. Havzaning janubiy qismi Qo'shma Shtatlar chegaralarida joylashgan. Manba Kanadadagi Vinnipeg ko'lida joylashgan. Ko'lga quyiladigan Saskachevan daryosi eng kattalaridan biridir. Nelson kanalida ko'plab tezkor oqimlar mavjud, faqat 100 km maydan oktyabrgacha kemalarni o'tkazish uchun mos keladi. Ammo Saskachevan - tez daryo bilan birgalikda ular Rokki tog'lariga olib boruvchi 2575 km uzunlik dagi suv yo'lini tashkil qiladi. Turbulent oqim 13 elektr stansiyasini oziqlantiradi. Quvvatini oshirish uchun u kanal orqali Cherchill daryosiga ulangan. Cherchillning tez oqimi Saskachevan tog'laridan Kanadaning markaziy qismidan, bir nechta ko'llardan o'tib, Gudzon ko'rfaziga 1609 km ga quyiladi. Ammo Nelsondan farqli o'laroq, u Atlantika okeani havzasini nazarda tutadi.Bu o'ziga xos ichki dengiz hisoblangan ko'rfazning o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq. Kanal granit jinslari va muzlagan tuproqlar orasida gavjum. Kamdan-kam uchraydigan keng joylar xavfli tezlik bilan ajralib turadi. Zo'ravon fe'l-atvor tufayli u orqali o'tish mumkin emas. Cherchill suvining yarmidan ko‘pi sun’iy kanal orqali Nelson daryosiga oqib, yirik elektrstansiyalarini quvvat bilan ta’minlaydi. Cherchillning o'zi ham bir nechta gidroelektr stansiyalarning ishlashini qo'llab-quvvatlaydi.
Shubhasiz, asosiy diqqatga sazovor joy - go'zal Cherchill sharsharasi. Suv uzun
Maklin kanyonini va qo'pol sur'atlarni engib o'tadi va keyin tor bo'yinga siqib 75 m balandlikdan tushadi. Bu hududda daryo sathining umumiy pasayishi 25 kilometrga bir yarimming metrni tashkil qiladi.


Xulosa.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak "Kurs ishini" yozish davomida biz Shimoliy Amerika daryolarining shakillanilanish bosqichlaridan tortib to hozirgi davrgacha bo'lgan o'zgarishlarni tahlillarni ko"rib chiqdik. Materik daryolari va ularning geografik o'rni alohida xususiyatlarini tahlil qilgan xolda alohida har bir daryolarini yozib chiqib o'rgandik.Shimoliy Amerika materigi re'lef va iqlimiga mos ravishda shakllangan daryolari haqida malumotlarni yoritib berishga harakat qildik. Har bir materikda tarqalgan daryolarni chuquqr oʻrgangan holda, daryolarning geografik oʻrni, asosiy hususiyatlari, xoʻjalikdagi ahamiyati va shunga oʻxshash hususiyatlarini oʻrganib tahlil qildik.
Shimoliy Amerika hududi bo'yicha Yevrosiyo va Afrikadan keyin uchinchi o'rinda turadi. Hammasi bo'lib, qit'ada 13 ta davlat mavjud, ammo hududning katta qismini Kanada, AQSh va Meksika egallaydi. Relyefning cho'zilgan shakli va xususiyatlari tufayli materikning turli qismlarida iqlim juda farq qiladi. Bu Shimoliy Amerikadagi daryolarning joylashishiga ta'sir qildi.
Materikning ichki qismi Markaziy va Buyuk tekisliklardan iborat. Birinchisi tepalik landshafti bilan ajralib turadi. Bu erda juda ko'p daryolar va ko'llar to'plangan. Gʻarbiy tomonini Buyuk tekisliklar egallaydi. Bu qismda keng platolar balandligi taxminan 300 m boʻlgan choʻqqilarga aylanadi.Tekliklar Kordilyera etagida tugaydi.
Materik katta miqdordagi ichki suvlardan iborat. Shimoliy Amerika daryolari materikni notekis kesib o'tadi, bu rel'ef va iqlim xususiyatlari bilan bog'liq.Katta suv oqimlari Amerikaning turli qismlarida joylashgan.
Materikda 300 mingga yaqin kichik va katta daryolar mavjud. Ko'pchilik Atlantika okeani havzasiga tegishli. Materikning shimolidagi suv oqimlari janubdagiga qaraganda yoshroq. Ular ko'pincha muz bilan qoplangan. Janubiy hududlarda sharsharalarni tashkil etuvchi to'la oqimli daryolar bilan qadimiy Vodiylar hukmronlik qiladi.
Shimoliy Amerika daryo tizimi transportda keng qo'llaniladi. Makkenzi daryosi qishda mashinalar harakatlanadigan yo'lga aylanadi. Daryolar katta energetik salohiyatga ega, shuning uchun ularning oqimi bo'ylab ko'plab gidroelektrostansiyalar, issiqlik elektr stansiyalari va atom elektr stansiyalari yaratilgan. Kolorado suvlari Janubiy Texas atom elektr stantsiyasini sovutish uchun ishlatiladi. Koʻpgina daryolar tubida neft, gaz va boshqa foydali qazilmalar topilgan. Daryolar ko'plab shtatlarda ichimlik suvi manbai hisoblanadi. Dala sug'orish uchun janubiy oqimlardan faol foydalaniladi. Endemik o'simliklar va hayvonlar bilan suv omborlari atrofida noyob ekotizimlar yaratilgan. Daryolar yaqinidagi hududlarning aksariyati milliy bog'lar va qo'riqxonalardir.

Tadqiqotimiz davomida shuni aniqladikki Shimoliy Amerika materikning daryolari singari juda katta ahamiyatga ega. Bunga asosiy sabab materikda daryo tarmoqlarining juda keng va katta maydonni eganlaganligidir. Bu daryolar xoʻjalikdagi ahamiyati yuqori bilan , yana elektro energiya olish, baliq ovlash, transport qatnovi va turizm sohasida ham kata ahamiyatga egadir. Shu boisdan bu daryolar orqali Shimoliy Amerika materigidagi koʻpgina davlatlarkattafoydakoʻradi.