Tabiiy fanlar fakulteti ekologiya kafedrasi suv havzalarini sanitar holati

1.
 
Kuchli  yomg'ir  (sel)  yog'ilishi  yoki  harorat  ko'tarilib  muz  qorlar  ko'p 
erib,  katta  miqdorda  suv  oqimlari  natijasida  yer  yuzasidagi  jonzodlar,  har  xil 
biosenozlar yuvishi bilan; 
2.
 
Suvning  o'zida  ma'lum  qulay  sharoit  vujudga  kelib  planktonlar 
rivojlanishi bilandir. 
Suv  muhitidagi  organik  birikmalarning  parchalanishi  natijasida,  xuddi 
tuproq  qatlamlarida  ko`payadigan  gumusdek,  ancha  barqaror  moddalar  hosil 
bo`ladi.  Ular  rangli  va  rangsiz,  xidli  va  xidsiz  bo`lishi  mumkin.   Suvdagi 
barcha  tur  moddalaming  sifat  miqdoriy  ko`satkichlariga  qarab,  tabiiy  suvlar 

---

161 
 
ham har xil rangga bo`yalishi turgan gap, albatta. 
Gumus  tipidagi  organik  moddalarga  xos  bo`lgan  va  suv  sifatini 
belgilaydigan  ko`rsatkich  ham  ma`lum  bo`lib,  u  shundan  iboratki,  ulardan  H
2
 
ga  nisbatan  S  miqdori  ancha  kam,  ya`ni  C:H=1:10  ko`rinishdadir.  Bunday 
moddalar permanganat, bixromat. aktiv xlor kabilar vositasida tez oksidlanishi 
mumkin.  Tabiiy  sharoitda,  biologik  omillar  ta`sirida,  ularning  oksidlanishi 
ancha qiyin hisoblanadi. 
Tabiiy suv - tarkibidagi erigan tuzlarga bog`liqdir. Har xil tuzlarni o`zida 
tutishi 
(minerallanganlik 
darajasi)ga 
qarab, 
suvlar 
quyidagicha 
klassifikasiyalanadi, ya`ni turlarga bo`linadi: 
—
 
chuchuk suv, ularda tuzlar miqdori 1 g(l gacha bo`ladi; 
—
 
sho`rroq suv, ularda tuzlar miqdori 1 -25 g(l gacha bo`ladi; 
—
 
sho`r suv, ularda tuzlar miqdori 25 g(l dan ancha ortiq. 
Shu  narsa  ham  aniqlanganki,  Yer  satxidagi  chuchuk  suvlarda  erigan 
tuzlar  miqdori  200  mg/g,  “O`rtacha  suv”  200-500  mg/l  va  yuqori  darajada 
minerallangan  chuchuk  suvda  (lekin  ichimlik  hisoblanadigan  suvda)  500  - 
1000 mg(l, ya`ni 1 kg/l ligi ma`lum. 
Suvda uchraydigan kationlarga 
H
+
, Na
+
, K
+
, NH
4
+
, Ca
2+
, Mg
2+
, Fe
2+
, Mn
2+
, Al
3+
 
va ionlarga 
Off, HCO
3
`, CO
3
`
2
, SG, SO
4
2
`, HS`, N0
3
", NO
2
\ F-, PO
3
`
4
, Bf J`, HSiO
3
` 
lami ko`rsatish mumkin. Eng ko`p miqdorda esa 7 xil ion: Na
+
, K
+
, Ca
2+
, 
Mg
2+
, HCO
3
`, SO
4
2
`, Cl` mavjuddir. 
Yuqorida 
ko`rasitilgan 
ionlaming 
ayrimlarining 
ko`p-kamligi 
(miqdorlari) ga qarab, tabiiy suvlar yana 3 turga:  gidrokarbonatli (karbonatli), 
sulfatli  va  xloridli  (Alekin,  1970  y)ga  bo`linadi.  Ularning  har  biri,  o`z 
navbatida, tag`in 3 xilga ajratiladi, masalan, gidrokarbonatli (karbonatli) suv  - 
tarkibida kalsiy tutgan, magniy va natriyli suvlarga bo`linadilar. 
U yoki bu turdagi suv o`z tarkibidagi mavjud ionlaming o`zaro bir - 

---

162 
 
biriga nisbatan kam-ko`pligi bilan (mg-ekv/1) yana 3 qismga bo`linadi: 
1.
 
HCO
3
` > Ca
2+
+ Mg
2+
 
2.
 
HCO3` < Ca
2+
+ Mg
2+
 < HCO3` + SO
4
2
`. 
3.
 
HCO
3
` + SO
4
2
` < Ca
2+
+ Mg
2+
 
Yuqorida  ko`p  marta  ta`kidlanganidek,  yer  osti  suvlari  odatda  ko`proq 
minerallangan bo`lib, ular tarkibida natriy, sulfat va xlor ionlari nisbatan ko`p 
uchraydi. Bunday ionlar oson eruvchi tegishli tuzlaming tabiiy suvda eriganligi  
natijasidir.  Ayniqsa  issiq  va  quruq  iqlimli  Markaziy  Osiyo  mintaqasi  uchun 
bunday tabiiy suvlar ko`proq xarakterli hisoblanadi. 
Tabiiy  suvlarda,  yuqoridagilardan  tashqari,  biogen  moddalar  va  turli 
mikroelementlar  ham  uchraydi.  O`simlik  va  jonzodlar  olami,  ayniqsa,  suv 
o`tlari  uchun  o`ta  zarur  bo`lgan  (oz  miqdorda  bo`lsa  ham)  mikroelementlar 
katta  ahamiyatga  ega.  Ular  jumlasira  Cu,  Zn,  Mn,  V  elementlarini  kiritish 
mumkin. 
Odamlar  sog`ligi  uchun  suv  tarkibida  ftor  va  yod  elementlarining 
bo`lishligi  katta  ahamiyatga  ega.  Agar  ftor  miqdori  suvda  kamayib  ketsa,  tish 
emirilishi(tish  kariesi),  ko`payib  ketganda  esa  flyuorozom  (tishni  o`tkir 
bo`lakchalarga  ajrashi)  kasalliklarini  keltirib  chiqaradi.  Ftoming  suvdagi 
me`yoriy  (chegaralangan)  darajasi  1  mg/l  bo`lishini  mutaxassislar  tomonidan 
qayd qilingan. 
Ichimlik  chuchuk  suv  tarkibida  yod  miqdori  0.001  mg(l  dan 
kamayib  ketgani  xollarida  epidemiologik  buqoq  kasalligi  zo`rayadi.  Agar 
suvda  ammoniy  va  nitrit  ionlari  bo`lsa,  shuningdek,  yuqori  darajada 
oksidlanish  jarayoni  sodir  yetilganda  ham,  tabiiy  suv  havzasi  yaqin  vaqt 
oralig`i(unchalik  uzoq  bo`lmagan  joyda)  iflos  chiqitlar  bilan  bulg`anishidan 
darak  beradi;  nitrat  ionining  borligi  -  suvning  ancha  uzoq  vaqtdan  boshlab 
ifloslanishidan  dalolat  beradi.  Suv  tarkibida  azot,  fosfor  va  oltingugurtlarni 
tutgan  organik  birikmalar  bo`lgan  taqdirda  mikroorganizm  (jonzod)lar  rivoji 
uchun, shu jumladan turli kasalliklami keltirib chiqaradigan bakteriyalar uchun 

---

163 
 
ham qulay sharoit paydo bo`ladi va hakozo. 
3. Suvda erigan gazlar. Umuman olganda ko`p fizik-kimyoviy omillarga 
bog`liq. Avvalambor, gaz moddasining tabiati, parsial bug` bosimi, harorati va 
boshqa  omillarga  juda  bog`liqdir.  Muayyan  bir  haroratda  gazning  suvda 
eruvchanligini  fanda  keng  ma`lum  bo`lgan  Genri  qonunini  ifodalaydigan 
quyidagi tenglama: S ( K*R orqali baholash mumkin. Bunda S - gazning suvda 
eruvchanligi  (ml(l);  R  -  gazning  parsial  bosimi  (atm);  K  -  proporsionallik 
doimiyligi  (xar  bir  gaz  uchun  ma`lum  qiymatda  bo`ladi).  Mazkur  tenglama 
vositasida  muayyan  haroratda  1  atm  bosimda  biror  gaz  (kislorod,  azot  va 
boshqa)  ning  eruvchanligini  aniqlash  mumkin.  Suvning  umumiy  ishqoriyligi 
(I
u
) deyiladi va bir litrdagi millimol (mmol(l) larda ifodalanadi. 
Chunki  barcha  ko`rsatilgan  moddalar  kislotalar  bilan  ta`sirlashadi, 
demak,  suvning  umumiy  ishqoriyligi  metil  sarig`i  indikatori  bilan  titrlashga 
sarflanadigan  kislota  miqdori  bilan  aniqlanadi.  Ishqoriylikni  ifodalaydigan 
anionlar  turiga  bog`liq  holda  gidrokarbonatli  I
gk
  (HCO3`),  karbonatli  I
k
 
(CO3`),  silikatli  I
s
  (SiO
3
  `),  gidratli  I
g
  (OH`),  fosfatli  If  (H
2
P0
4
`,  HP0
4
2
`, 
PO4
3
")  ipщoriylikka  bulinadi.  Umumiy  ipщoriylik  I
u
  =  I
gk
  +  I
k
  +  I
s
  +  I
g
  +  If 
bo`ladi. 
Tabiiy  suvlarda,  odatda,  gidrokarbonat  ionlari  nisbatan  ko`p  miqdorda 
bo`ladi, shuning uchun bunday suvlar uchun I
u
 = I
gk
 ifoda xarakterlidir. 
Suvning  qattiqligi.  Suvning  qattiqligi  -  uning  sifatini  belgilaydigan 
ko`rsatkichlardan  biri  hisoblanadi.  Tabiiy  suvlarning  qattiqligi  ulardagi  kalsiy 
va magniy tuzlarining bo`lishi bilan bog`liqdir. U Ca
2Q
 va Mg
2Q
 ionlarining bir 
litr  suvdagi  umumiy  millimol  miqdori  bilan  ifodalanadi.  Qattiqlik  uch  turga 
bo`linadi: muvaqqat, doimiy va umumiy. 
Muvaqqat  (karbonatli)  qattiqlik  Q
M
,  asosan,  suvda  kalsiy  va  magniy 
gidrokarbonatlari  Ca(HCO
3
)
2
  va  Mg(HCO
3
)
2
  laming  bo`lishligi  bilan 
ifodalanadi,  ular  suv  qaynatilganda  erimaydigan  tuzlarga  aylanadi  va  qattiq 
cho`kma (quyqum) tarzida cho`kadi: 

---

164 
 
Ca(HCO
3
)
2
 CaCO
3
 + CO
2
 + H
2
O Mg(HCO
3
)
2
 MgCO
3
 + CO
2
 + H
2
O  
Doimiy  (karbonatsiz)  qattiqlik  Q
d
  suvdagi  kalsiy  va  magniy  xloridlari, 
sulfatlari,  nitratlari  miqdori  bilan  aniqlanadi,  ular  suv  qaynatilganda  ham 
eritmada erigan holatda qoladi. 
Suvning  muvaqqat  va  doimiy  qattiqliklarining  yig`indisi  umumiy 
qattiqlik deyiladi. 
Tabiiy  suvlar  umumiy  qattiqligi  bo`yicha:  yumshoq  (Q
u
  <  2);  o`rtacha 
qattiq (Q
u
 =2-^10) va qattiq (Q
u
 > 10) suvlarga bo`linadi. 
Suvning  oksidlanuvchanligi.  Suvning  oksidlanuvchanligi  -  suvdagi 
moddalar,  asosan,  organik  maddalar  va  oz  miqdordagi  temir  birikmalari, 
vodorod  sulfid,  nitritlarni  oksidlash  uchun  talab  etiladigan  kislorod  massasi 
(mg(l  hisobida)  bilan  aniqlanadi.  Uning  kattaligi  suvdagi  organik 
qo`shimchalar  konsentrasiyasini  qiyosiy  tavsiflash  uchun  ishlatiladi.  Artezan 
suvlarining oksidlanuvchanligi odatda 1-3 mg(l 0
2
 ni, toza ko`l suvlariniki - 5-
8,  botqoqlik  suvlariniki  esa  -  400  mg(l  0
2
  ni  tashkil  etadi.  Daryo  suvlarining 
oksidlanuvchanligi katta chegarada o`zgaradi, 60 mg(l va undan katta miqdomi 
tashkil qiladi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

165