|
O ddiy qarag‘ay – Pinus sylvestris L. Oddiy qarag‘ay qarag‘aydoshlar – Pinaceae oilasiga mansub bo‘lib, bo‘yi 40 m gacha yetadigan doim yashil ninabargli daraxt. Daraxt tanasida shoxlari to‘p-to‘p joylashgan. Ninabarglari yarim silindrsimon, qattiq, o‘tkir uchli, ichki tomoni botiq ustki tomoni do‘ng, poyada juft-juft bo‘lib o‘rnashgan. Gullari bir jinsli, ko‘rimsiz, qubbalarga joylashgan. Otalik qubbalari bahorda yosh novdalarda hosil bo‘ladi, onalik qubbalari novdalarning uchki qismida 1-3 tadan joylashadi. Onalik qubbalari ikkinchi yili pishadi va yog‘ochlanib qoladi. Oddiy qarag‘ay MDH ning Yevropa qismi, Sibir, Qozog‘istonning shimoliy qismi, Kavkaz va Uzoq Sharqdagi ninabargli o‘rmonlarning asosiy o‘rmon hosil qiluvchi daraxtlaridan hisoblanadi, 150 mln gektarga yaqin maydonda o‘sadi. O‘zbekistonga introduksiya qilingan, tog’‘li xududlarda yaxshi o‘sishi bilan ajralib turadi. Tibbiyotda oddiy qarag‘ayning kO’rtagi, efir moyi, smolasi va smoladan olingan mahsulotlari ishlatiladi. Qo‘shaloq kO’rtaklar yerta baxorda, bo‘rtgan vaqtida o‘sib chiqqan joyi bilan birga qirqib olinadi va salqin joyda uzoq vaqt quritiladi. Efir moyi 15-20 sm uzunlikdagi quritilmagan novdalardan suv bug‘i yordamida xaydab olinadi. Smola va uning maxsulotlari daraxt po‘stlog‘ini tilib, daraxtni quruq xaydash yoki ekstraksiya qilish usuli bilan olinadi.
T og’‘olcha – Prunus sogdiana Vass. Tog’‘olcha yoki yovvoyi olxo‘ri Ra’noguldoshlar – Rosaceae oilasiga mansub bo‘lib, bo‘yi 12 mga yetadigan mevali daraxt. Tog’‘olcha asosan tog’‘larda keng tarqalgan va mevasining rangi, yirikligi va mazasiga ko‘ra kuchli polimorf xususiyatlarni namoyon qilgan. Tog’‘olcha olxo‘rining madaniy navlarini yovvoyi ajdodi hisoblanadi. Barglari ellipssimon, cho‘ziq-ellipssimon, tuxumsimon yoki teskari tuxumsimon, tishsimon, ba’zan qo‘shaloq tishsimon qirrali bo‘lib, bandi yordamida shoxi bilan poyasida ketma-ket o‘rnashgan. Gullari besh bo‘lakli, oq yashilroq yoki bir oz sarg‘imtir. Mevasi turli shaklda, katta-kichikligi ham har xil, sarg‘ish, och yashil, to‘q qizil, gunafsha rangli, syershira danakli meva xisoblanadi. Tog’‘olcha aprel oyida gullaydi, iyul - avgust oylarida mevasi pishadi. MDH ning Yevropa qismi, Kavkaz, Markaziy Osiyo, Qozog‘iston, Sibir va Uzoq Sharqda bog‘larda mevali daraxt sifatida ko‘plab o‘stiriladi. Xalq tabobatida olxo‘rining mevasi ishlatiladi. Uni mevasi pishgan vaqtida tyerib olinadi va quyoshda quritiladi yoki quritilmasdan ishlatiladi. Mevasi tarkibida 36-17,2% qandlar, 0,59-1,6% organik (olma, limon, oksalat, xin va boshqa kislotalar), 10 mg% C, B, E, PP vitaminlari, karotin, biotin, flavonoidlar (kvyersetin, izokvyersitrin va boshqalar), antotsianlar, pektin, oshlovchi, minyeral va boshqa moddalar bor. Tog’‘olcha mevasi surgi vosita sifatida qo‘llaniladigan kafiol preparati tarkibiga kiradi. Tog’‘olchani Ibn Sino ham surgi (ko‘proq quritilmagan holida) va o‘t xaydovchi vosita sifatida qo‘llagan. Uning fikricha, nordonroq olxo‘ri o‘tni kuchliroq xaydaydi, surgi ta’siri esa shirinida kuchliroq. Ibn Sino tog’‘olcha daraxtining tanasi va shoxlaridan olinadigan yelimni yaralarni davolashda, unga sirka, asal yoki shakar qo‘shib temiratkiga qarshi ishlatgan. Tog’‘olcha yelimini yana qovuqdagi toshlarni maydalash va tushirish, meva shirasini esa ayollarda ginekologik kasalliklarda qo‘llagan. Tomoq og‘riganida tomoqni tog’‘olcha va olxo‘ri bargi qaynatmasi bilan chayishni buyo’rgan. Tog’‘olcha va olxo‘ri mevasi (quritilgan va quritilmagan xoldagisi) ham da uning shirasi yumshoq, surgi ta’siriga ega. Nordon navlari ovqat xazm bo‘lishini yaxshilaydi. Shuning uchun xalq tabobatida tog’‘olcha va olxo‘ri mevasi yoki quritilgan meva qaynatmasi (yoki damlamasi) qabziyatda surgi dori o‘rnida ham da o‘t pufagi, buyrak, yurak kasalliklarida qo‘llaniladi. Bundan tashqari, mevasining shirasi ishtaxa ochish (nordon navlarining shirasi) va ovqat xazmini yaxshilash uchun qo‘llaniladi. Bu shira ayniqsa qish va baxor oylarida, organizm vitaminlarga muhtoj bo‘lganda foydali hisoblanadi.
Xandon pista – Pistacia vyera L. Xandon pista Pistadoshlar – Anacardiaceae oilasiga mansub bo‘lib, bo‘yi 5-7, ba’zan 10 m ga yetadigan daraxt. Barglari toq patli murakkab, ko‘pincha 3 ta, ba’zan 5-7 ta yumaloq-tuxumsimon yoki ellipssimon, qalin, tekis qirrali, och yashil rangli bargchalardan tashkil topgan bo‘lib, bandi yordamida shoxlarida ketma-ket o‘rnashgan. Mayda, ko‘rimsiz, bir jinsli gullari ro‘vaksimon gul to‘plamiga joylashgan. Mevasi – tuxumsimon, to‘q-qizil rangli, quruq danakli meva. Xandon pista mart - may oylarida gullaydi, mevasi avgust - sentyabrda pishadi. Markaziy Osiyoning tog’‘li xududlarida toshloq qoyali joylarda, o‘rmon qiyaliklarida, tog’‘ etaklari va adirlarda katta-katta pistazorlar hosil qilib o‘sadi. Kavkaz va Markaziy Osiyoning tog’‘li xududlarida sanoat plantatsiyalarida o‘stiriladi. Bargida hosil bo‘ladigan o‘simtalari – buzg‘unchasi, xalq tabobatida yana bargi, mevasi va daraxt tanasidan olingan smolasi ishlatiladi. Bargi yoz oylarida yig‘iladi va soya yyerda quritiladi. Mevasi pishganida bargdagi buzg‘unchasi tyerib olinadi va ochiq havoda -quyoshda quritiladi. Buzg‘uncha tarkibida 30-50% oshlovchi moddalar, bargida 13-14% oshlovchi moddalar, C vitamini va organik kislotalar, urug‘ida – 60 % gacha yog‘ bor. Buzg‘unchasidan tanin olinadi. Tanin burushtiruvchi, antiseptik va yallig‘lanishga qarshi ta’sirga ega. Shuning uchun uning dorivor preparatlari (tanalbin va tansal tabletka xolida) me’da-ichak kasalliklari (me’da-ichak katari, entyerit, kolit, ich ketar) ni davolashda ishlatiladi. 1-2% li tanin yeritmasi og‘iz bo‘shlig‘i, burun va tomoqning yallig‘lanish kasalliklarida chayish uchun ishlatiladi. Taninning 5-10% li yeritmasi shilliq qavatlarga surtish, kuyganni, surunkali ekzemani va turli yaralarni davolash ham da ichak yallig‘lanishida xuqna qilish uchun qo‘llaniladi. Odam morfin, kokain, atropin, nikotin, fizostigmin va boshqa alkaloidlar, og‘ir metall tuzlari bilan zaharlanganda taninning 0,2-2% li yeritmasi ichiriladi yoki 0,5%li yeritmasi bilan me’da yuviladi.
Xandon pista qadimdan xalq orasida turli kasalliklarni davolashda ishlatib kelinadi. Xandon pista mevasi bilan Abu Ali ibn Sino me’da, jigar va boshqa kasalliklarni davolagan. Bargidan tayyorlangan qaynatmasi xalq tabobatida ich ketishni ham da turli kasalliklarni to‘xtatish uchun qo‘llaniladi. Mevasidan tayyorlangan damlamasi bilan me’da va ichakning yuqumli kasalliklari, urug‘i damlamasi bilan o‘pka sili va quvvatsizlik davolanadi. Xandon pista mevasi kuchli antioksidantlik xususiyatlariga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |
