Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

14-amaliy mashg’ulot.
Cho’l zonasida o’sadigan dorivor o’simliklarning bioekologik xususiyatlari o’rganish (Sho’radoshlar oilasi vakillari)
Mashg‘ulotning maqsadi: O‘zbekiston florasidagi Sho’radoshlar oilasiga mansub dorivor o’simlik turlari biologiyasi va ekologiyasi hamda tibbiyotdagi ahamiyati, kimyoviy tarkibi, tarqalishi, dorivorlik xususiyatlari haqida ma’lumotlar byerish.
Mashg‘ulotning qisqacha mazmuni: O‘zbekiston florasida uchraydigan Sho’radoshlar oilasiga mansub dorivor o’simliklar turlarining biologiyasi, ekologiyasi haqida ma’lumotlar byeriladi.
Qorasaqsovul (Haloxylon aphyllum (Minkw.) Lijin.) sho‘radoshlar oilasidan bo‘lib, bo‘yi 3—5 m, diametri 60—80 sm ga yetadigan daraxt. Uning bir yillik novdachalari juda ham syersuv, bo‘g‘imli va yashil rangda bo‘lib, barg vazifasini bajaradi. Barglari yo‘qolib ketgan va mayda tangachalar bilan almashingan. Qorasaksovul aprel-may oylarida ko‘karadi va gullaydi. Gullari ko‘rimsiz, juda mayda bo‘ladi. Gul byeruvchi novdachalari vegetativ shoxchalarda ham bo‘ladi. Qorasaksovulning mevasi oktyabr oyida pishadi. Mevalari qanotchali bo‘lib, eni 1 sm ga etadi. Tashqi tomondan gulga o‘xshab ko‘rinadi. Shu sababli ba’zilar uni gul deb atashadi. U urug‘idan yaxshi unadi. Qorasaksovul urug‘ini sho‘rxok, qum-tuproqli yyerlarga kuzda (noyabr oyida) yoki yerta bahorda (fevralning oxiri, mart oyida) ekish mumkin. Uni katta maydonlarga ekish uchun samolyotlardan foydalaniladi. Kichik tajriba uchastkalarida esa qo‘l bilan sepib, ustini 0,2—0,3 mm tuproq bilan ko‘mish kyerak. Shunday tajriba Nurota tumanining Qora uchastkasida o‘tkazilganda yaxshi natija byergan. Qorasaksovul sho‘r tuproqda yaxshi o‘sadi. Shuning uchun ham uni ba’zan sho‘rxok saksovul deb atashadi. Diametri 50 sm keladigan qorasaksovul tanasi ko‘ndalangiga kesib qaralsa, unda 150 dan ortiq «yillik» halqalarni ko‘rish mumkin. Shunga ko’ra uni uzoq yashovchi va sekin o‘suvchi o‘simlik deb hisoblash mumkin. Aslida esa qorasaksovul bir yilda bir nechta «yillik» halqalar hosil qiladi. Qorasaksovul 30—35 yilda to‘liq voyaga yetadi. 50—60 yildan keyin quriy boshlaydi. Agar 5—6 yillik eski novdalari kesib olinsa ham ildizidan yana ko‘karib, yon shoxchalar hosil qiladi. Qorasaksovul cho‘l sharoitiga, ayniqsa, sho‘rxok tuproqda o‘sishga moslashgan o‘simlik. U yaylovlardagi chorvaning, ayniqsa qorako‘l qo‘ylarining to‘yimli ozig‘i hisoblanadi. Uning yog‘ochi og‘ir, tez sinuvchan, usti to‘q kul rang po‘stloq bilan qoplangan, chirigan poyalari eng yaxshi yoqilg‘i bo‘lib, undan ko‘mir ham tayyorlanadi.