Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

Birinchi bosqichda kuzgi ekinlar uchun har orat 0 C atrofida bo‘lishi va yorug‘lik bilan ta’minlanishi zarur. Har orat 0,5 +2°C bo‘lganda chiniqish 6-9 kunda o‘tadi. Daraxtsimonlarning chiniqishi uchun esa 30 kun kyerak bo‘ladi. Nolga yaqin haroratda o‘sish to‘xtaydi, hujayralarni himoya qiluvchi birikmalar (shakarlar, yeruvchi oqsillar va boshqalar) to‘planadi, membranalarda ayrim yog‘ kislotalarning miqdori ko‘payadi va sitoplazmaning muzlash nuqtasi pasayadi.
Ikkinchi bosqichida yorug‘lik bo‘lishi shart emas. Bu bosqichda harorat noldan past va birinchi bosqichning to‘xtovsiz davomi bo‘lishi kyerak. Ikkinchi bosqichda edokayralardagi yerkin suv kamayadi va kolloid bog‘langan suv miqdori nisbatan oshadi. O‘simliklarning o‘ta sovuq ta’siriga chidamliligi ortadi. Ikkinchi bosqichda chiniqtirilgan kuzgi g‘allalar — 15-20°C, noksimon olma navi —40°C, arpa —50°C, oqqayin —65°C o‘ta sovuqqa ham bardosh byergan. O‘simliklarning sovuqqa chidamliligiga makroelementlar va mikroelementlar ham ta’sir etadi. Rux mikroelementi hujayrada shakarlar bog‘langan suv miqdorini ko‘paytiradi. Molibden oqsillar miqdorining ko‘payishiga ta’sir etadi. Mis ta’siridan ham o‘simliklarning sovuqqa chidamliligi ortadi.
Nazorat uchun savollar:
1. O‘simliklarning qurg‘oqchilikka chidamliligi qanday jarayonlarda namoyon bo’ladi?
2. O‘simliklarga yuqori haroratning ta’sirini izohlab byering?
3. O’simliklarning turli harorat (sovuq va issiq) ga chiniqtirish usullarini izohlang?
4. Tumanov ishlarining avfzalligi nimada?
5. O’simliklarning haroratga chidamliligini o’rganishda maqsad nima?


17-mavzu: Dorivor o’simliklarning hayotiy shakillari
Dorivor o’simliklarning hayotiy shakllari, tarqalishi, mintaqalar bo’yicha joylashishi va geografik bo‘linishi.
O‘zbekiston o‘simlik dunyosi juda xilma-xil va boy. Respublikamiz hududida 146 oilaga mansub 4148 o‘simlik turi mavjud bo‘lib, shundan 3000 turi yovvoyi holda o‘sadi, bo’lardan 9% faqat O‘zbekistonda uchraydigan endemik o‘simliklardir.
O‘zbekiston florasida Yeron, Afg‘oniston va O‘rta dengiz bo‘yi mamlakatlari florasining vakillari ko‘p uchraydi. Shuningdek, shimoliy qo‘shni hududlar florasining ayrim vakillari mavjud. Boshqa kontinentlarning 500 ga yaqini o‘simliklari ham o‘stirilmoqda.
O‘zbekistonning katta qismi quruq subtropik mintaqada joylashagan. Subtropik alomatlari havo harorati rejimida aniq ko‘rinmagandek, uning florasida ham uncha sezilmaydi. O‘zbekistonda doimiy yashil subtropik o‘simliklar yo‘q. Biroq birmuncha uzoq va jazirama yoz ba’zi tropik ekinlarni yetishtirishga imkon yaratadi.
Ma’lumki, O‘zbekiston maydonining katta ekanligi, yyer yuzasinig g‘arb va shimoli-g‘arbdan janubi-sharqqa hamda sharqqa tomon ko‘tarila borishi natijasida shu yo‘nalishda tabiat o‘zgarib, balandlik mintaqalarini hosil qiladi. Ularning har birida tabiiy sharoiti, ro‘y byeradigan tabiiy geografik jarayonlar bir-biridan farq qiladi. Bo’lar o‘z navbatida har bir zona va mintaqada o‘ziga xos o‘simlik qoplamining shakillanishiga olib keladi.
O‘zbekistonda balandlik mintaqalarining vujudga kelishi va ularning sabablari, ular bilan bog‘liq bo‘lgan qonuniyatlar akademik Q.Zokirov tomonidan 1955 yilda o‘rganib chiqilgan. Olim Zarafshon tog’‘ tizmasidagi o‘simliklarni uzoq yillar davomida o‘rganish natijasida bu yerlarni tekislikdan baland tog’‘largacha quyidagi 4 ta mintaqaga-cho‘l, adir, tog’‘ va yaylovga bo‘lish mumkinligini va bu atamalarni butun O‘zbekiston, hatto O‘rta Osiyoning janubi-g‘arbiy qismi uchun ham tadbiq etish mumkinligini ko‘rsatadi (9-jadval). Akademik Q.Zokirov tavsiya etgan bu balandlik mintaqalarining har biri o‘ziga xos iqlim, tuproq qoplami, o‘simlik dunyosiga ega.