Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo’nalishi

9-rasm Hae matoccus. A — vege­tativ hujayraning o‘sib vegatativ hujayrani hosil; B — sista, V — sistaning o’sib vegetativ hujayrani hosil qilishi.
Xlamidomonada va boshqa bir hujayrali monad hujayralar qulay sharoitda, jinssiz yo‘l bilan juda ham tez ko‘payadi. Jinssiz ko‘payish vaqtida monad hujayra xivchinlarini tashlab, ivib shilliqlanadi, keyin protoplasti bo‘yiga 2—4— 8 taga bo‘linadi. Bola hujayralar xivchinlar xosil qilib, ona hujayra devori yirtilgandan so‘ng suvga chiqib, suza boshlaydi. Bular zoosporalar deyiladi. Zoosporalar ona hujayradan kichikligi bilan farq qiladi, ular bir oz o‘sgandan keyin bo‘linib ko‘payadi.

10-rasm. Chlamydomonas. Jinsiy jarayoni: A — izogamiyaning rivojlanishi; B — Ch. steinii da izogamiya jarayoni; V — Ch. braunii da geterogamiya; G — Ch. coccifera da oogamiya. D — Ch. cocileim ning erkaklik gametasi; E — zigota.


Jinsiy ko‘payishida gametalar yoki jinsiy hujayralar paydo bo‘ladi. Gametalar vegetativ hujayradan yoki zoosporalardan faqat o‘zining kichikligi va gametangiy deb ataladigan ona hujayra ichida hosil bo‘lishi bilan farq qiladi. Gametangiyda 32, 64 tagacha ikki xivchinli gameta hosil bo‘ladi (2- rasm, A, B).
Xlamidomonadaning jinsiy ko‘payish jarayonida suvo‘tlar uchun xos bo‘lgan jinsiy ko‘payishning hamma tipini kuzatish mumkin. Ko‘pchilik bir hujayrali vakillarida, masalan, Ch. steinii da jinsiy ko‘payish izogamiya .
Ba’zi bir hujayrali volvokssimonlarning vakillarida jinsiy ko‘payishning getero- va oogamiya jarayonini ham uchratish mumkin. Jinsiy ko‘payishning bu usuli sodir bo‘lishidan oldin ona hujayra protoplasti to‘rtga bo‘linib, yirik harakatchan gametalar hosil qiladi. Boshqa vegetativ hujayrada esa sakkizta kichikroq gametalar yetiladi. Ana shu yirik va kichik gametalar bir-biri bilan uchrashib qolgan taqdirdagina ular o‘zaro qo‘shiladi (2-rasm, V).
N. I. Gorojankin Ch. coccifera suvo‘tida jinsiy ko‘payishning oogoniya jarayonini ham aniqlagan. Oogoniya jinsiy ko‘payish vaqtida xlamidomonadaning ayrim hujayralari xivchinlarini tashlab, harakatdan to‘xtaydi va tuxum hujayraga aylanadi. Boshqa hujayralarda juda ko‘p miq-dorda ikki xiv­chinli mayda erkak gametalar hosil bo‘ladi, ana shu gametalar tuxum hujayrani urug‘lantiradi (2-rasm, G, D, E). Keyinchalik oogamiya ko‘payish usuli boshqa volvokslarda, masalan, Carteria iyengarii, chlorogonium aoganum suvo‘tlarida aniqlangan.
Ko‘pchilik xlamidomonada vakillarida geterotalizm hodisasi kuzatiladiya’ni morfologik tuzilishi jihatidan bir xil bo‘lgan, lekin har xil jinslarga oid gametalar bir-biridan farq qilmaganligi uchun ular (+)va (—) bilan belgilanadi. Bunday gametalarning kapulyatsiya yetilishiga getetoralizm deyiladi. Kapulyatsiya qilingan gameta atrofida yangi po‘st hosil bo‘ladi, shundan keyin ularning yadrolari qo‘shilib, diploidli zigota hosil bo‘ladi. Zigota tinim davrini o‘tgandan keyin, dastlab uning xloroplastlari, keyin yadrosi reduksion yo’l bilan bo’linadi va 4ta yangi individ o’sib chiqadi (3-ram).­