Tabiatning sog'lomlashtiruvchi va gigienik omillari

7. JISMONIY SIFATLAR (HARAKAT) NI RIVOJLANTIRISH.

Tarixan mavjud bulgan jismoniy madaniyat tizimlariga insonning jismoniy (harakat) sifatlarini madaniyatlay olishiga qarab baxo berildi. Insonning organizmida turli darajada shakllangan kuch, tezkorlik, chidamlilik, chakkonlik, tana buginlari harakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar deb atash kabul qilingan. Inson organizmining shu sifatlarini kanday pamosp kila olishiga karay kuchli, chakkon, tezkor va \.k. deb karay boshlaganlar, bu sifatlar ulchoviga ega, uning kursatkichlari jismoniy tayyorgarlik kursatkichlari deb ataladi va kursatkichlar orqali individning ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga tayyorligi aniqlandn. Masalan, individ 100 kg ogirlikdagi shtangani yelkaga olib faqat 3 marotaba utirib tura olsa, boshqasi shu vazn bilan 5 marotabadan ortik utirib tura olishi mumkin. Shu mashqni ikki marta ortik bajarganligi uchun ikkinchi urtokning kuch sifati rivojlangan deb karaladi. Bu sifat organizmning suyak, muskul va boshqa organlarining tukimalari, xujayralari va xokazolarning rivojlanganliligigagina bog’liq bulmay, ma’naviy-ruxiy fazilatlariga xam bog’liq. SHuning uchun harakat sifatlarini madaniyatlash ma’naviy-ruxiy fazilatlarni madaniyatlash ishi bilan chambarchas bog’liq va madaniyatning shu yunali shiga vosita bo’lib xizmat kiladi.

Harakat sifatlarini madaniyatlashga intilish insoniyatning azaliy orzusi. Mehnat kurollari, harbiy anjom va aslaxa bilan muomala qilish ning samaradorligi tabiat insonga in’om etgan va uni madaniyat jarayonida rivojlantirish mumkin bulgan jismoniy fazilatlarga bog’liq. Ibti doiy odamning jismoniy sifatlarining rivojlanganligi past bulsa, yashash uchun kurasha olmagan. Keyinchalik abstrakt tafakko`rning shakl lanib rivojlanishi shaxsni jismoniy va har tomonlama garmonik (ak liy, axloqiy, ruxiy, estetik, mehnat va madaniyatlarining boshqa element lari) madaniyat lash lozimligi masalasini kundalang kuydi.

Jismonan barkamol, axloqan pok, estetik didli, e’tikodli, sadokat li, texnika ilmining zamonaviy asoslarini puxta egallagan, har taraf lama ma’naviy yetuk, jismonan garmonik rivojlangan kishini madaniyatlash hozirgi kungacha davrimizning asosiy vazifalaridan biri deb xisoblanib kelindi. Hozir xam bu dastur o’z axamiyatini yukotgani yuk. U mamlakatimizda amalga oshiralayotgan "soglom avlod uchun" dasturining o’zagini tashkil etadi.

Xulosa kilganda, jismoniy madaniyatni, xususan, jismoniy sifat larni rivojlantirnshni moxiyatining yuqoriligi va salmokliligi ko’zga yakkol tashlaiib turibdi. SHuni qayd etish kerakki, jismoniy sifatlar ni rivojlantirishda ularning (kuch, tezkorlik, chakkonlik, chidamlilik va xokazolarning) barchasini o’zaro o’zviy boglab olib borishni madaniyat ja rayoni takazo kiladi. Lekin sportning ma’lum bir turida muayyan fazilat kuchlirok shakllanadi, rivojlanadi va u yetakchi harakat sifati tarzida nomoyon bo’ladi. Boshqa sifatlar xam nisbatan ri vojlanadi, lekin ular yordamchi, kumakchi harakat sifati tarzida namoyon bulishi mumkin. Masalan, sport uyinlaridan basketbolda ayeosan chakkonlik sifati rivojlanadi deb xisoblansa, tezlik yordamchi sifati tarikasida rivojlanadi. Lekin basketbol chidamlilikni xam madaniyatlashda asosiy vositadir. Ogir atletikachilarda kuch jismoniy sifati yetakchi fa zilat sanaladi. "Siltab kutarish (rkvok)ni ko’p mashq qilish esa tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar orqali chidamlilik va egiluvchanlik xam kumakchi jismoniy sifat tarzida rivojlanishini guvoximiz. Umuman, chakkon lnkni rivojlantirish uchun ko’prok uyinlardan: voleybol, basketbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xokkey, regbi va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Aslida bu uyinlar uchun tezlikning axamiyati xam ikkinchn darajali emas. CHakkonlikni rivojlantirish esa tez o’zgaruvchan uyin sharoitiga moslasha bilishni, ko’zatuvchanlikni, muljalga to’g’ri olishni, kiska fursat ichida turli murakkab vaziyatda aniq, to’g’ri tuxtamga kelish, uni xis qilish va o’z harakatlarini shu vaziyatga moslay olishdek hayotiy-zaruriy amaliy harakat malakalarni shakllantiradi.

Velosiped, harakatli uyinlar xam chakkonlikni rivojlantiradi. Kuchni rivojlantirish uchun biz, odatda akrobatika, gimnastika, ogir atletika, kurash, eshkak zshish, o`rta masofaga yugurish, regbi, kulturizm kabi sport turlaridan foydalanishimizga to’g’ri kelmokda. Aslida shu sport turlarining ayrim mashqlaridan to’g’ri va samarali foyda lanish maqsadga muvofiqdir.

Biz yosh sportchilarda egiluvchanlikni rivojlantirish uchun, odatda, badiiy va sport gimnastikasi mashqlaridan, akrobatikadan, suvga sak rashdan, kulturizmdan va boshqa mashqlardan foydalanimiz. Chidamlilikni rivojlantirish uchun o`rta va uzoq masofalarga yurish, sport yurishi, changida yurish, eshkak eshish, velosipedda yurish va shu bilan birga, ayrim mashqlarni qaytarishlar sonini oshirish bilan erishish mumkin. 300 m. ga 3 marta emas, balki 4 yoki 5 marta so’zish, 30 m. 60 m. 100 m. 200m. 400 m. ga yugurish; shu masofalarga so’zish, velosipedda kiska masofa ga poyga(git), sport uyinlari, shtangada "siltab kutarish" mashqlarni bajarish tezkorlikni rivojlantirishning asosiy vositasi xisoblanadi.

Tezlik, chakkonlik, egiluvchanlik, chidamlilik, kuch, shu kabi jismoniy sifatlar xech qachon alohida ajratib rivojlantirilmaydi. Madaniyatning boshqa turlari - akliy, axloqiy, ruxiy, mehnat, va boshqalarni tar biyalash jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlarida osonrok kuchadi va madaniyat jarayonining samaradorligini oshiradi. Har kanday harakat biror-bir konkrekt harakat vazifasi deb atala digan vazifani xal qilishga karatiladi. Masalan, iloji boricha balandrok sakrash, tupni ilib olish, rakibni aldab utish, shtangani kutarish va xokazo. Harakat vazifasining murakkabligi, bir vaqtda va ketma-ket bajariladngan harakatlarning uygunligiga bulgan talablar, harakatlar koordinatsiyasi va boshqalar bilan belgilanadi.

Harakatlarning koordinatsiyaviy murakkabligi chakkonlikning birinchi ulchovidir. Agar harakatning fazo, vaqt, kuch xarakter» stikala ri harakat vazifasiga mos bulsa, harakat yetarli darajada aniq bo’ladi, hara kat vazifalari harakatning aniqligi tushunchasini keltirib chikaradi. Harakatning aniqligi chakkonlikning ikkinchi ulchovidir.

Hayotda va sportda duch kelishi mumkin bulgan barcha harakatlarni ikki guruxga ajratamiz.

1. Nisbatan stereotip harakatlar.

2. Nosteriotip harakatlar.

Engil atletika yulkasida, tyokiz joyda yugurishlar, uloktirish va sakrashlar, gimnastika mashqlari, birinchi gurux harakatlarnga, sport uyinlari, yakkama-yakka olishuv, slalom, kross va shu kabilar ikkinchi gu ruxga kiritiladi. Stereotip harakatlardagi aniqlik, kishi bu harakat larni bajarishning qanchalik uzoq mashq kilganligiga, va uni tezxnikasini o’zlashtirganligiga bog’liq. Agar inson o’zi uchun yangi harakatlarni birdaniga bajara boshlasa, bu harakatni o’zlashtirib olishiga kura vaqt ni turlicha sarflannshiga qarab chakkonlikka xam baxo beriladi.

Bu ta’rifimizdan kurinib turibdiki, chakkonlik - bu baxo lash uchun yagona ulchovga (kriteriyga) ega bulmagan murakkab kompleksli fazilatdir. Har bir muayyan xolda, sharoitga qarab u yoki bu kriteriyni tanlab oladilar. CHakkonlik anchagina xususiy fazilatdir. Sport uyin larida chakkon bo’lib, gimnastikada unchalik chakkonlik kursata olmaslik mumkin. CHakkonlikning hayotiy muhim harakat sifati tarzida namoyon bulishi gavdaning nisbatan kam harakatda bulgani xolda, kullar bilan moxirona harakat qilishda kul chakkonligini namoyon bulishi (ajratuvchi, slesarlik, uymakorlik, duradgorlik, stanokda ishlash, kosiblik va bosh kalarda) ko’zga tashlanadi. Har kanday harakat qanchalar yangi bo’lib tuyulmasin, doimo koordinatsiyaviy boglanishlar asosida bajariladi.

Sxematik tarzida har kanday individ yangidan-yangi harakatlarning barchasini oldindan o’zlashtirgan tajribalari zaxirasi asosida o’zlashti radi va mustaxkamlangan, goyat ko’p elementar koordinatsnyaviy bulakcha larning yiginini to’zadi. Kishida harakatlar koordinatsiyalarining zaxi rasi, harakat kunikmalari zamini qanchalik ko’p bulsa, u yapgi harakatlarni shuncha tez o’zlashtirib oladi. Unda chakkonlik darajasi aytarli yuqori bo’ladi. CHakkonlikning namoyonlik darajasi analizatorlar faoliyatiga, jumladan, harakat analizatorlarining faoliyatiga bog’liqdir. Individning harakatlarni aniq taxlil etish kobiliyati qanchalik rivojlangan bulsa, yangi harakatlarni tez egallab, ularni qayta o’zlashtirish, yangilash imkoniyatlari shunchalik yuqori bo’ladi. Sport bilan endigina shug’ullana boshlagan kishilardi harakat tuygusi (kinesteziya) kursatkich lari zaxirasiga tayanib urgatish (o’qitish) jarayoni yulga kuyiladi. Bosh kacha qilib aytsak, shug’ullanayotganlarda o’z harakatlarini aniq sezish va idrok qilish kobiliyatlari qanchalik yaxshi bulsa, yangi harakatlarni ular shunchalik tez o’zlashtiradilar. CHakkonlik markaziy nerv sistemasi ning plastikligiga xam bog’liq va uning darajasi shu bilan aniqlanadi.

CHakkonlik, psixologiya nuktai nazaridan, o’z harakatlarini va tevarak-atrofidagi harakatni ijro etish, sharoitni idrok etish kobiliyati qanchalik ekanligiga, shuningdek, shug’ullanuvchining tashabbuskor ligiga bog’liq. Bu harakat sifati murakkab harakat reaksiya larining tezligi va aniqligini namoyon qilishda juda muhim rol uynaydi.