Tabiatdagi tebranuvchi harakatlar mavzusining innovatsion texnalogiyalarga asoslangan o`qitish metodikasi mavzusidagi kurs ishi ilmiy rahbar: Qo`chqorov a farg’ona 2022

Erkin tebranishlar-ozod yoki shaxsiy tizim muvozanatdan chiqarilgandan so`ng o`z-o`zidan qoldirilgan tebranishlarga erkin tebranishlarga aytiladi.Misol tariqasida ipga osilgan sharni keltirishimiz mumkin.Erkin tebranishlar boshlang`ich energiya zahiras tufayli amalga oshiriladi.Erkin tebranishlarni faqat ishqalanish bo`lmagandagina o`chirishimiz mumkin. Aks holda energiyaning dastlabki ta’minoti uni bartaraf etishga sarflanadi va tebranishlar diapazoni kamayadi. Misol tariqasida vaznsiz purjinaga osilgan jismning tebranishlarini ko`rib, ular tanani pastga egilb, keyin bo`shatilgandan keyin sodir bo`ladi.

3- rasm .Jismning purjinali tebranishlari

Erkin tebranishlarning amplitudasi tebranish sistemasining xossalari va vaqtning dastlabki momentida unga berilgan energiya bilan aniqlanadi.
O`z –o`zidan tebranishlar-tashqi energiya manbai tomonidan qo`llab quvvatlanadigan o`chirilgan tebranishlar ularning ta’minoti tebranish tizimining o`z tomonidan tartibga solinadi.O`z – o`zidan tebranishlarning amplitudasi va chastotasi o`z –o`zidan tebranadigan tizimning hususiyatlariga bog`liq.O`z-o`zidan tebranuvchi sistemaga ko`tarilgan og`irlik yoki burama prujinaning energiyasi ta’sirida mayatnik zarbalar oladigan soatni misol qilib keltirish mumkin va bu zarbalar mayatnik o`rta holatdan o`tgan momentlarda sodir bo`ladi.
Yurakning mexanik tebranishlari.
Yurakni o`rganishni turli usullari mavjud bo`lib, ular mexanik davriy jarayonlarga asoslangan.Seysmokardiografiya yurak urishi tufayli inson tanasining mexanik tebranishlarini royxatga olishga asoslangan.
Ballitokardiografiya (BCG)-yurak qorinchalaridan qonning kata tomirga chiqishi natijasida yuzaga keladigan tananing puls mikroharakatlarini qayd etishga asoslangan yurak faoliyatining mexanik ko`rinishlarini o`rganish usuli.Bu hodisani keltirib chiqaradi qaytadi. Inson tanasi massiv stol ustida joylashgan maxsus harakatlanuvchi platformaga joylashtirilgan.Platforma orqaga qaytish natijasida murakkab tebranish harakatiga keladi.Platformaning tana bilan o`z vaqtida siljishga bog`liqligi ballistokardiogramma deb ataladi.Uning tahlili qon harakati va yurak faoliyati holatini baholashga imkon beradi.

4-rasm.Ballitokardiogrammani yozib olish
Apeskardiografiya (AKG)-yurak ishi natijasida yuzaga keladigan ko`krak qafasining past chastotali tebranishlarini grafik ro`yxatga olish usuli.Apeskardiogrammani ro`yxatga olish, qoida tariqasida, ko`p kanalli elektrokardiogrammani ro`yxatga olish, qoida tariqasida, ko`p kanalli elektokardiogrammada amalga oshiriladi.
Mexanik tebranishlarni elektrga aylantiruvchi piezokristalli sensor yordamida grafik. Ko`krak qafasining old devoriga yozsihdan oldin maksimal pulsatsiya orqali aniqlanadi, unda sensor o`rnatiladi.Sensor signallari asosida apekskardiogramma avtomatik ravishda tuziladi.ACG ning amplitudali
Tahlili o`tkaziladi-egri chiziqning amplitudalari yurak ishining turli bosqichlarida nol chiziqdan maksimal og`ish bilan taqqoslanadi-100 % sifatida qabul qilingan EO segmenti .5-rasmda apekskardiogramma ko`rsatilgan.

5-rasm.Apekskardiogrammani yozib olish
O’qituvchi tomonidan o’zi o’qiyotgan fanning har bir mavzusi, har bir dars mashg’uloti bo’yicha tuzilgan yuqoridagi kabi texnologik karta unga fani, predmetini yaxlit xolda tasavvur etib yondashishga, tushunishiga, yaxlit o’quv jarayonining boshlanishi, maqsadidan tarqatib, erishiladigan natijasiga ko’ra olishiga yordm beradi. Ayniqsa texnologik kartani o’quvchi talabaning imkoniyati, ehtiyojidan kelib chiqqa xolda tuzilishi uni shaxs sifatida ta’limning markaziga olib chiqishga olib keladi. Bu esa o’qitishning samaradorligini oshirishga imkon yaratadi. O’qitish jarayonida o’quvchi talabalarga shaxs sifatida qaralishi, turli pedagogik texnologiyalar hamda zamonaviy metodlarni qo’llanilishi ularni mustaqil, erkin fikrlashga, Izlanishga, har bir masalaga ijodiy yondashish, ma’suliyatni sezish, ilmiy tadqiqod ishlarini olib borish, tahlil qilish ilmiy adabiyotlardan unimli foydalanishga, eng asosiysi, o’qishga, fanga, pedogogka va o’zi tanlagan kasbiga bo’lgan qiziqishlarni kuchaytiradi. Bunday natijaga erishish amaliyotda o’quv jarayonida innovotsion va axborot texnologiyalarini qo’llashni taqoza etadi.Ular juda xilma-xildir. Biz ulardan bazilari xaqida to’xtalib o’tamiz va ularni o’tkazish tartibi xaqida qo’llama beramiz. Ushbu metodik qo’llanmada keltirilgan zamonaviy metodlar, yoki o’qitishning samarasini oshirishga yordam beruvchi texnologik treninglar o’quvchi talabalarda mantiqiy, aqliy, ijodiy, tanqidiy, mustaqil fikrlashni shakllantirishga, qobiliyatlarini rivojlantirishga, raqobatbardosh, yetuk mutaxassis bo’lishlariga hamda Mutaxassisga kerakli bo’lgan kasbiy fazilatlarni tarbiyalashga yordam beradi. Ushbu metodik qo’llanmadan foydalanuvchilar o’quv jarayonini tashkil etish uchun xavola etilgan texnologik treninglarni xuddi shu tartibda, o’tkazishlari shart emas, har qaysi o’qituvchi bu treninglarni umumiy shaklini olgan holda o’zlarinng dars texnologiyalarini yaratishlari, berilgan treninglarni to’liq yoki ularning bazi bir bosqichlari, elementlarini ishlatishlari mumkin. Biz quyida o’qitish jarayonida qo’llash mumkin bo’lgan bazi bir treninglarga tavsifnoma berib, bazilarini o’tkazish tartibi to’g’risida metodik tavsiyanoma berib o’tamiz: ”Tarmoqlar” metodio’quvchi talabani mantiqiy fikrlash, umumiy fikr doirasini kengaytirish, mustaqil ravishda adabiyotlardan foydalanishni o’rgatishga qaratilgan. “3x4” metodi- o’quvchi talabalarni erkin fikrlashi, keng doirada turli g’oyalarni bera olishi, ta’lim jarayonida yakka, kichik guruh xolda tahlil etib, xulosa chiqara olishi, ta’rif bera olishiga qaratilgan.  Interfaol usullar  Sinkveyn usuli. Sinkveyn - fransuz tilida «5 qator» ma’nosini bildiradi. Sinkveyn- ma’lumotlarni sintezlash (bir butunga keltirish)ga yordam beradigan qofiyalanmagan she’r bo’lib, unda o’rganilayotgan tushuncha(hodisa, voqea, mavzu) to’g`risidagi axborot yig`ilgan holda, o’quvchi so’zi bilan turli variantlarda va turli nuqtai nazar orqali ifodalanadi. Sinkveyn tuzish- murakkab g`oya, sezgi va hissiyotlarni bir nechagina so’zlar bilan ifodalash uchun muhim bo’lgan malakadir. Sinkveyn tuzish jarayoni mavzuni yaxshiroq anglashga yordam beradi.  Sinkveyn tuzish qoidalari:  1-qator: Mavzu bir so’z bilan ifodalanadi ( odatda ot tanlanadi).  2-qator: Mavzu ikkita sifat bilan ifodalanadi (2 ta sifat yoziladi).  3-qator: Mavzu doirasidagi hatti-harakatni uchta so’z bilan ifodalanadi.(3 ta fe’l yoki ravishdosh yoziladi).  4-qator: Mavzuga nisbatan munosabatni anglatuvchi va to’rtta so’zdan iborat bo’lgan fikr yoziladi.(4 ta so’zdan iborat jumla yoziladi).  5-qator: Mavzu mohiyatini takrorlaydigan, ma’nosi unga yaqin bo’lgan bitta so’z yoziladi (mavzuga sinonim so’z yoziladi). Misol: Shaxs  Serg`ayrat va baxtiyor.  Izlanadi, fikr yuritadi, komillikka intiladi.  Naqadar buyuk va murakkab mavjudot. Inson.  Klaster usuli. Klasterlarga ajratish- o’quvchilarga biror-bir mavzu to’g`risida erkin va ochiq tarzda fikr yuritishga yordam beradigan pedagogik strategiyadir. Bu usul ko’p variantli fikrlashni o’rganilayotgan tushuncha (hodisa, voqea)lar o’rtasida aloqa o’rnatish malakalarini rivojlantiradi. «Klaster» so’zi g`ujm, bog`lam ma’nosini anglatadi. Klasterlarga ajratishni da’vat, anglash va mulohaza qilish bosqichlaridagi fikralashni rag`batlantirish uchun qo’llash mumkin. U asosan yangi fikrlarni uyg`otish, mavjud bilimlarga yetib borish strategiyasi bo’lib, muayyan mavzu bo’yicha yangicha fikr yuritishga chorlaydi.  Klasterlar tuzishdan yangi mavzuni mukammal o’rganmasdan oldin foydalanish maqsadga muvofikdir.  Klaster tuzish ketma-ketligi: Katta varog` qog`ozning o’rtasiga yoki sinf doskasiga yoxud yozish uchun foydalanish mumkin bo’lgan sathga «kalit» so’z yoki gap yoziladi; Shu mavzuga tegishli deb hisoblangan va xayolga kelgan so’z va gaplar yoziladi; Fikrlar paydo bo’lganda va ularni yozganda fikrlar o’rtasida mumkin bo’lgan bog`lanishlarni belgilash; Fikrlar tugamaguncha yoki vaqt tamom bo’lgunicha xayolga kelgan barcha fikrlar yozilaveradi; Keltirilgan so’z va fikrlar mazmuni va yaqinligiga qarab toifalarga ajratib chiqiladi. Insert usuli.Insert usuli tushunishni kuzatish vositasidir. Insert- bu o’quv jarayonida o’z anglashini faol kuzatish uchun o’quvchilarga imkoniyat beradigan kuchli vositadir, chunki shunday hollar borki, odam matnni oxirigacha o’qib, u yerda nima yozilganligini eslab qololmasligi mumkin. Bu esa odam nima o’qiyotganini tushunmay, o’qish jarayonida faol bo’lishga qatnashmaydigan va o’z anglashini kuzatmaydigan hollarning misolidir. Insert- bu matn bilan ishlaganda faollikni qo’llab- quvvatlash uchun kuchli vositadir.  O’quvchi matn bilan ishlayotganda bir qator belgilarni qo’yib boradi, ular esa quyidagi ma’nolarni bildiradi:  V - bilganlarimni tasdiqlaydi  + - yangi axborot  - - bilganlarimga zid keladi  ? - meni o’ylantirib qo’ydi. Ikki qismlik kundalik usulidan ham matn bilan ishlash jarayonida foydalanish mumkin. Bu usul birinchidan, mavzu matnini chuqur tushunishga yordam bersa, ikkinchidan, o’quvchilarni ijodiy tafakkurga undaydi, ularning mustaqil fikr yuritishlarini kuchaytiradi. Berilgan matn o’qib chiqilgach, daftar varag`i quyidagi tarzda ikki qismga bo’linadi:  PARCHA SHARH  Chap tomondagi «Parcha» deb yozilgan qismga o’quvchilar matn yuzasidan biror parcha yoki ularga qattiq ta’sir qilgan narsa yoki ularni haqiqatda hayron qoldirgan timsol haqida yozishlari kerak. Ehtimol, bu ularga shaxsiy tajribalaridan nimanidir eslatgandir, balki ularni qiziqtirgan yoki o’ylantirib qo’ygandir. Balki ular bu fikrga, narsaga qo’shilmaslar. Balki bu narsa o’quvchi uchun yangilikdir, balki shu narsa mohiyatini tushunib yetmagandir.  Varaqning «Sharh» deb yozilgan o’ng tomoniga chap tomondagi tanlangan parcha (yoki parchalar) ga sharh yoziladi. Bunda nima uchun ushbu parchani tanlab olganligi, bu narsa uni nima haqida o’ylashga majbur etganligi, shu munosabat bilan unda qanday fikrlar tug`ilganligi haqida sharh beriladi. Aqliy hujum (Breynstorming). Aqliy hujum - g`oyalarni generatsiya qilish usuli. Bu metodning mohiyati jamoa hamkorligi asosida muammoni yechish jarayonlarini vaqt o’yicha bir qancha bosqichlarga (g`oyalarni generatsiyalash, ularni tanqidiy va konstruktiv holatda ishlab chiqish) ajratishdan iborat.  «Aqliy hujum»dan maqsadli foydalanish o’kuvchilarning ijodiy va nostandart tafakkurlashini rivojlantiradi. Usulni qo’llash uchun dastlab yig`ilgan guruh odiga muammo quyiladi. Bu muammoni yechimiga oid munozarada barcha o’kuvchilar ishtirok etadilar va o’z fikrlarini bildiradilar. Bunda bahslashuvchilarga miyaga qannday fikr quyilib kelsa, uni tanqidsiz va asoslamay erkin, «tilga nima kelsa» aytish imkoniyati beriladi. Dastlabki bosqichda hech kimni o’zga kishi g`oyalariga «hujum» qilishi yoki baholashiga haqqi yo’q. «Aqliy hujum yo’li bilan qisqa daqiqalarda o’nlab g`oyalarni yuzaga chiqish imkoniyatlari mavjud bo’ladi Aqliy hujum»ning qoidalari:  Fikr va g`oyalar hech qanday cheklanmagan holda iloji boricha qattiqroq aytilishi lozim;  Bildirilgan fikr va g`oyalar takliflar berish to’xtatilmaguncha muhokama qilinmaydi, baholanmaydi;  Bildirilgan har qanday g`oya va fikrlar hisobga olinadi;  Qancha ko’p g`oya va fikrlar bildirilsa shuncha yaxshi;  Fantastik, qo’qqisdan miyada paydo bo’lgan fikrlar ham muhim;  Bildirilgan fikr yoki g`oyalar u yoki bu ishtirokchiniki, deb ajratilmaydi, ular muallifsizdir;  Bildirilgan g`oya va fikrlarni to’ldirish va yanada kengaytirish mumkin;  Barcha aytilgan takliflar yozib boriladi;  Takliflarni bildirish uchun vaqt aniq belgilanadi.  Fikr yoki g`oyalarning ma’qulini tanlash alohida «tanqidchilar» yoki guruhning norasmiy liderlari tomonidan amalga oshiriladi B-B-B (bilamiz, bilishni xoxlaymiz, bildik) jadvali. Innovatsion usullardan biri bu B-B-B (bilamiz, bilishni xoxlaymiz, bildik) jadvali bilan ishlashdir. «B-B-B- (bilamiz, bilishni xoxlaymiz, bildik) usuli mashg`ulot jarayonida matnni tushunishni kuzatishdagi grafik tashkilotchi hisoblanadi». Venn diagrammasi. Venn diagrammasi bir-birini kesadigan ikki yoki undan ko’p doiralarda ko’riladi, ular o’rtasida yozish uchun yetarli joy qolishi kerak. U g`oyalarni zidlash uchun ishlatilishi yoki ularning umumiy xususiyatlarini (nimada ular kesishadi) ko’rsatishi kerak. Masalan, o’quvchilar Xristofor Kolumb ekspeditsiyalarini Marko Polo ekspeditsiyalari bilan taqkoslaydilar deylik. Venn diagrammasi bir-biriga yopishgan ikki doira bilan birga ushbu ekspeditsiyalar o’rtasida zidlik o’tkazish, ayni vaqtda ularning umumiy unsurlarini ko’rsatish imkonini beradi. Kubiklar usuli. Kubiklar- o’zgartirilayotgan kelajakka asoslanib mavzuni ko’rib chiqishga yordam beradigan o’qitish usulidir. Har tomonlamam fikrlashga (yozishga) yordam beradigan har xil yo’l-yo’riklar yozilgan kubik ishlatiladi. Tomonlarining hajmi o’rtacha 15-20 sm bulgan qutichaga qog`oz yopishtirib, kubik yasash mumkin. Kubikning har bir tomoniga quyidagi oltita yo’l-yo’riq yoziladi: buni tasvirlang, buni taqqoslang, buni o’zaro bog`lanishini ko’rsating, buni tahlil qiling, buni qo’llang, yaxshi va yomon tomonlarini ko’rsating (dalillar yordamida). O’tiladigan mavzu yoki biror tushuncha shu jadval savollari asosida tahlil qilib chiqiladi.