Tabiatda sodir bo‘ladigan favqulotdagi holatlar

Yer silkinish okibatlarini tugatish choratadbirlari

Yer silkinishining okibatlarini tugatishda ishga yarokli xar bir kishi ishtirok etishi zarur va kuyidagi ishlar birlamchi Xisoblanadi:

* Yer tagida, buzilgan va yonayotgan uyda kolgan odamlarni kutkarish;

* Ishlab chikarish, kommunalenergetik tizimlarda sodir buladigan avariyalarning oldini olish va tugrilash (chunki bular inson xayotiga xavf soladi);
* Buzilgan uylarni, inshootlarni tiklash;
* Talafot kurganlarga tibbiy yordam kursatish shaxobchalarini tayyorlash;
* Yer silkinish uchogida suv ta’minotini tiklash. Albatta, mana shu ishlarni bajarishda ishtirok etayotgan xar bir odam extiyot choralarini kurgan xolda, kerakli joylarda shaxsiy ximoya vositalardan foydalanishlari zarur. Xech kanday uzboshimchalik, belgilanmagan choratadbirlar va xattixarakatlarni amalga oshirish man etiladi.
Yer silkinishi boshka turdagi tabiiy ofatlarni, falokatlarni: masalan, yer surshshshi, suv toshkini, kor kuchkisi, yongin chikishi xamda avariyalarni: kommunalenergetik tizimlarining izdan chikishi, kimyo sanoati korxonalarida avariya natijasida KTZMlarning tashkariga tukilishi, AESlarda radioaktiv moddalarni atmosferaga chikishi va boshka xavfli ofatlarning yuzaga kelishiga sabab bulishi mumkin.
Ammo, xozirgacha yer silkinishining anik vaktiii va joyini ayta oladigan uslub yuk. Lekin yerning tavsifli xususiyatlari, tirik mavjudodlarningxattixarakatlari uzgarishiga karab olimlar yer silkinishi xakida muayyan ma’lumotlarni beradilar.
Yer silkinishini belgilaydigan ayrim kursatkichlar kuyidagilardan iborat: kuchsiz tebranish chastotasining keskin usishy, yerni deformatsiyalanishi, tog jinslarining elektr karshiligi uzgarishi, yer osti suvlari satxining kutarilishi, yer osti suv
larida radon mikdorining ortishi va boshka uzgarishlar.
Bulardan tashkari, yer silkinishi oldidan uy xayvonlarining xattixarakatlari xam uzgaradi. Masapan, mushuklar tashkariga chikib ketadilar, kushlar uz uyalaridan uchib chikadilar, chorva mollari juda bezovta bulib koladilar va boshkalar.
Fan va texnikaning rivojlanishi suzsiz yer silkinishini oldindan bashorat kilish imkoniyatini beradi. Jumladan, yukorida ta’kidlanganidek yer osti suvlarida yer silyushishidan oldin radon gazi miksorini oshish konunini birinchi bulib uzbek olimi /.Mavlonov tomonidan aniklangan va bu konuniyat Toshkent zilzilasi okibatlarini urganishda uz tasdigini topdi. Xozirgi
kunda bu usul bilan Respublikamizda va Markaziy Osiyo davlatlarida ruy bergan bir necha zilzilalar bashorat kilindi va ular ta’kiklandi.
Uzbekiston olimlarining bunday kashfiyoti bilan kizikkan Amerika olimi O.Jems shunday degan edi: «Yakin kunlarda uzbek mutaxassislari zilzila xakidagi bashoratni xuddi ikyaim sharoitini bashorat kilgandek radio orkali e’lon kilish darajasiga yetib boradilar». Lekin bu yerda shuni aytib utish kerakki, yer silkinishning oddindan bashorat kilish muammosi xali butunlay xal etilmagan. Bunga birdanbir sabab bu masapaning murakkabligi, ya’ni zaminda yer silkinish jarayonini vujudga keltiradigan gipotsentruchokning nixoyatda yashirinligi xamda shu «uchokda» yigilgan va yer silkinishiga olib keladigan energiyaning xamda uning sodir bulish konuniyatlarini xali yetarlicha bilmasyaigimizdadir.
Yer silkinish ofatidan muxofaza kilishning bir usuli bu oldindan seysmoaktiv mintakalarni belgilash xisoblanadi. Bunda insonlar uchun, xalk xujaligi tarmoklari uchun xavfli bulgan 78 balli yukori yer silkinishi mumkin bulgan joylarni belgilab xarita tuziladi. Mana shunday seysmoaktiv mintakalarda oldindan turli muxofaza omillari kurilib, inshootlarni kurish, ta’minlash va ba’zi xavfli ishlab chikarish tarmoklarini (kimyo zavodlari, AESlar va shunga uxshash korxonalarni) xatto tuxtatish ishlari amalga oshiriladi.
Shunday ishlar, ya’ni Uzbekistonning seysmoaktiv xududlari xaritasi 1977 yilgacha amal kilib keldi va xozirgi kunda Uzbekiston Fanlar Akademiyasining seysmologiya instituti tomonidan 1997 yilda Uzbekistonning yangi seysmoaktiv xaritasi tuzilib, bunda xar bir xududning seysmologik xususiyatlari xisobga olingan. Yangi xaritada kursatilishicha Uzbekistonning mintakalarida bulishi mumkin bulgan yer silkinishlari belgilangan. Jumladan, korakalpogiston Respublikasida — 6 ballgacha; Xorazm va Samarkand viloyatlarida — 7 ballgacha; Toshkent, karShI, Buxoro, Termez, Namangan, Fargona shaxarlarida — 8 ballgacha; Andijon viloyatida — 9 ballgacha belgilangan.
Shuningdek, seysmoaktiv xaritada Toshkent shaxri uchun xam 69 ballgacha buladigan mikroseysmoaktiv xududlar xam belgilab kuyilganki, xozirgi kunda mana shu ma’lumotlar asosida Toshkent shaxrida maksadli kurilishlar amalga oshirilmokda.
Shu yerda ta’kidlab utish kerakki, respublikamizda 136 ta shaxar mavjud bulib, ulardan 13 tasi yirik shaxarlar xisoblanadi.Shaxarlarda kurilishlar 5 ta toifa buyicha amalga oshirilib, ular kattakichiyushgidan kat’i nazar xalka yuli bilan belgilanishi zarur.Chunki FV da fukarolarni fakat tranzit yullari orkali (jumladan, xalka yullari orkali) xarakat kilishga yunaltirilishi lozim.
Shuning uchun xar bir korxona raxbari yer silkinishi okibatlarini kamaytirishning asosiy tadbirlarini bilishi zarur.Bular kuyidagilardan iborat:
• Xududning seysmik xaritasi, unda zilzila bulish extimoli bor joylar va uning kuchi kursatiladi ;
• Zilzilaga bardosh beradigan uylar va sanoat inshootlarini kurish;
• Zilzila sodir bulib kolgan xolda axoli uzini kanday tutishi va xattixarakatlari xakida tushuntirish;
• Seysmik stansiyalarda uzluksiz navbatchilikni tashkil kilish va olib borish;
• Zilzilalar xakida anik xabar va aloka tizimini tashkil kilish;
• kutkaruv, kuch va vositalarni tayyor xolga keltirib kuyish;
• Axolini xavfsiz, uz vakgida evakuatsiya kilish tadbirlarini ishlab chikish;
• Moddiytexnik ta’minoti (plakatlar, ozikovkat, doridarmon) zaxiralarini tashkil kilish;
• Zilzila xakida xabar beruvchi belgilarni axoliga tushuntirish va uz vakgida kullash.
Yer silkinishini tavsiflaydigan belgilar kuyidagilardan iborat:
• yer ostki suvlarining fizikkimiyoviy tarkibining uzgarishi (laboratoriyadaaniklanadi);
• kushlar va uy xayvonlarining bezovtalanishi, gaz xidining kelishi, xavoda chakmok chakishi va yoruglik paydo bulishi;
• birbiriga yakin, lekin tegmayotgan elektr simlaridan uchkun chikishi, uylarning ichki devorlarvda zangori shulalar paydo bulishi va lyuminitsent lampalarining uzuzidan yonishi.
Mana shu belgilarni bilgan xar bir fukaro yoki zilzila xakida xabar eshitganda, sarosimasiz va ishonchli xarakat kilishi kerak. Zilzila xakida odsindan xabar berilsa, uyni tashlab chikishdan avval, gaz va boshka isitgich asboblarini uchirish, bolalar va kariyalarga yordam berish, zarur buyumlarni, ozikovkat, doridarmonlarni va xujjatlarni olib, kuchaga chikishlari kerak. Agar zilzila kutilmaganda boshlanib kolsa, u xolda deraza va eshik oraliklariga yoki kutaruvchi ustunlar tagiga turib olish zarur. Dasglabki silkinish zarbasi tinishi bilan zudlik bilan tashkariga chikish kerak. Shuni esdan chikarmaslik kerakki, kup kavatli binolarning eng nozik, ishonchsiz joylari zinapoya va lift shaxtalaridir. Shuning uchun zilzila boshlangan paytda zinapoyalardan yugurish tavsiya etilmaydi va liftlardan foydalanish takiklanadi.
Korxona va muassasalarda zilzila paytida ish tuxtatiladi. Elektr toki suv, gaz va buglar tuxtatilib, fukarolar muxofazasi kismlaridagi ishchi va xizmatchilar oldindan belgilab kuyilgan joyga tuplanadilar, boshkalar esa xavfsiz joylarda buladilar.
Zilzila vakgida uyda bulmagan fukarolar uyga shoshmasligi, balki usha joy raxbarlarining kursatmalarini dikkat bilan kutib, unga rioya etgan xolda xarakat kilishlari kerak.Zilzila vakgida jamoat transportining tula tuxtatilishini kutib, oldin bolalarni, nogiron va kariyalarni tushirish kerak.Yurib ketayotganda sakrab tushib kolish yaramaydi, zilzila vakgida jabrlanganlarga asosan yordamni fukarolar muxofazasi kismlari beradi, lekin zarur bulgan xollarda axolining xam yordam berishi maksadga muvofiksir.