Tabiatda sodir bo‘ladigan favqulotdagi holatlar

Yer silkinishining ba’zi kursatkichlari kuyidagi jadvalda kursatilgan:

Yukorida aytilganidek, yer silkinishida katta moddiy yukotish xamda minglab odamlar ulimi yuz beradi.Masalan, 1990 yilda Erondagi 8 balli yer kimirlashi okibatida 50 ming odam ulib, 1 mln. ga yakin odamlar esa, kon yukotib, jaroxat olganlar.Xuddi shunday xrlat 1988 yil 7 dekabrda Armanistondagi yer kimirlashida xam kuzatildi.U yerda juda katta kuch bilan (10,5 ball) yer silkingan va okibatda 25 ming odam ulgan.Bunda 8 mln. kv.m uy joy yuk bulib ketgan, 514 ming kishi boshpanasiz kolgan. Yer ostida kolganlardan 15250 kishi kutkarilgan. Yer silkinish 4 ta katta shaxarlarni Leninakan, Kirovokan, Spitak va Stepanavan xamda 58 ta yashash punktlarini uz ichiga olgan.Shulardan 1500 ta kishlok vayron bulgan, 12 ta shaxar shikastlangan, ulardan 3 tasi batamom yukbulib ketgan. Bulardan tashkari, sanoat va kishlok xujaligi korxonalari deyarli izdan chikkan, avtomobil va temir yullarning kup kismi, aloka, kupriklar yaroksiz xolga kelgan.

Bu tabiiy ofat munosabati bilan dunyoning turli burchaklaridan, jumladan, Uzbekistondan xam yordam kuchlari kelib, u yerdagi jabrlangan xalkka moddiy va ma’naviy yordam kursatilgan. Shuningdek, fukarolar mudofaasi organlari (sobik ittifok mudofaa vazirligiga karashli) tomonidan 23000 dan kup kishilar safarbar etilib, ular xizmatida 3000 dan ortikturli xildagi texnikalar ishtirok etgan. Juda katga mikyosdagi tabobat xizmati armiyasi xam yordam kursatdi. Xatgoki yer ostida, inshootlar tagida kolgan odamlarni kutkarish uchun chet ellar — Angliya, Fransiya, Tveysariya va boshka davlatlardan mutaxassislar kelib yordam berganlar.
Xuddi shunga uxshash xolat 1966 yidsagi Toshkent zilzilasida xam kuzatilgan. Unda 8 balli silkinish sodir bulib, imoratlarga, katta kurilishlarga ziyon yetgan. Silkinishlar bir necha kungacha vakgivakgi bilan takrorlanib turgan. Buning okibatida 78 ming oila boshpanasiz kolgan, 2 mln. kvadrat metr yerdagi turar joylar 7600 urinli maktablar, 2400 urinli maktabgacha tarbiya muassasalari ishdan chikkan, 690 savdo va 84 turli korxona idoralari ziyon kurgan. Usha vak^da moddiy zarar miksori xech kaerda yozilmagan edi.
Fukaro mudofaalari va xorijiy tashkilotlarning kurilgan zararni bartaraf etish borasida kursatgan sa’yxarakatlarini xalkimiz xech kachon unutmaydi.
Imoratlarga, inshootlarga yer silkinishining ta’siri va xususiyatlari
Yukorida aytib utilganidek, zilzila ta’sirida imoratlar va inshootlar talafot kuradi.Kurilgan talafot darajasi inshoot loyixasiga, ishlatilgan kurilish materiallariga boglik. Shuning uchun xamma inshootlar va ularning kuradigan talofotlari davlat standarti bilan tartibga solinadi.


Inshootlar kuradigan talafotlar kuyidagicha tasniflanadi:
1darajali talafot.Bunda yengil shikastlanish yuz beradi.
2darajali talafot.Ogir bulmagan shikastlanish sodir etiladi, devorlarda katta bulmagan yoriklar paydo buladi.
3darajali talafot. Inshootlarning ogar shikastlanishi yuz beradi, devorlarda katta va chukur yoriklar paydo buladi.
4darajali talafot. Imorat va inshootlar ichki devorlarining tulik buzilishi yuz beradi.
5darajali talafot. Imorat va inshootlar tulik buzilishi sodir buladi.
Imorat va inshootlarning konstruksiyasi va kurilish materiallariga karab tasniflanishi:
A gurux — xom gisht, paxsa devorli imoratlar;
B gurux — pishik gishtdan kurilgan inshootlar;
V gurux—temirbeton, sinchli va yogochdan kurilgan inshootlar.
Yukoridagilarni xisobga olgan xodda davlat standarti (GOST) tomonidan imoratlar guruxining xar bir balda kuradigan talafotdarajalari konunlashtirib kuyilgan. Jumladan:
6 ball — yer silkinish jarayonida A guruxga mansub inshootlar 2darajali talafot, B guruxi inshootlari 1darajali talafot kuradi.
7 ball — A guruxidagi inshootlar 3darajali talafot kuradi.
8 ball — A guruxidagi inshootlar 5darajali, B guruxidagi inshootlar xam 3,4darajali, V guruxidagi inshootlar 2darajali talafot kuradi.
9 ball — B guruxidagi inshootlar 4darajali, shuningdek, V guruxidagi inshootlar xam 4darajali talafot kuradi.
10 ball — B guruxidagi inshootlar 5darajali, V guruxidagi inshootlar 4darajali talafot kuradi.
11 ball — B guruxidagi inshootlar tulik kulaydi.Tog jinslariningtik va gorizontal yunalishsagi xarakati kuzatiladi.
12 ball — amalda yer yuzasida tik inshoot kolmaydi.
Bu fikrlar u yoki bu ballarda yer silkinishi sodir buladigan xududlarda kuriladigan talofot darajasi xisobga olingan xodda, fakat ma’lum guruxdagi inshoot va imoratlar kurilishi lozim, degan suzdir.
Yer silkinishi keltiradigan talofot inshootning turiga, konstruksiyasiga boglik bulishi bilan bir katorda, kurilish maydonlarining muxandisgeologik sharoitiga, ya’ni tog jinslari turlarining mustaxkamlik darajasiga, xossa va xususiyatlariga boglik. Masalan, 1966 yili Toshkent shaxrida bulgan silkinish natijasida shaxarning yer osti suvlari satxi yer yuzasiga yakin bulgan pastkam joylarga joylashgan imoratlar kuchli talafot kurdi. Shundan keyin 1966 yili shaxar xududida kayta muxandisgeologik xaritalash ishlari utkazilib, shaxar markazi tuprok sharoiti nuktai nazaridan 9 ballik mintakaga utkazildi. Bu degan suz, 9 ballik mintakada kuriladigan inshootlar konstruksiyasiga va usuliga ma’lum talablar kuyish va ularni bajarishni talab kiladi.
Seysmoaktiv xududlarda kurilish ishlarini olib borishda davlat tomonidan tasdiklangan konunkoidalarga, talablarga rioya kilinmogi zarur. Ya’ni shaxar kurilishvda imoratlarning balandligiga va shakliga katta talablar kuyiladi, ular kuyidagilardan
iborat:
•shaxarxududvdakatgakatgaochikmaysonlarningbulishi, ya’ni silkinish sodir bulgan takdirda va uvdan keyin odamlarning yashashi uchun yengil kurilmalar kurish uchun xavfsiz joy zarur;
•suv xavzalarining bulishi, ya’ni zilzila vakgida chikishi mumkin bulgan yonginlarni uchirish maksadida foydalanish uchun suv zaxirasiga ega bulish;
•Inshootlar orasidagi masofa, inshoot balandligidan 1,5 martda uzokbulishi, chunki imorat talofot kurganda birbiriga ta’sir kilmasligi kerak.


Inshootlar yer silkinishnga bardosh berish xususiyatiga kura 3 guruxga bulinadi:
• A — 7 ballgacha chidaydigan kuchsiz seysmochidamli uylar. Bungatuproksan, gishtdan kurilgan uylar kiradi.
• B — 8 ballgacha chidaydigan uylar. Bu xildagi uylar xar xil yogoch karkaslardan tayyorlanadi (sinchli uylar).
• V — 9 ballgacha chidaydigan seysmochvdamli uylar. Bu xshshagi Uylarga katta metall karkaslardan tayyorlanadigan, temirbeton konstruksiyalardan kurilgan inshootlar kiradi.